Exemplum

Exemplum, egzemplum, kommemoracja (łac. commemoratio), przykład (łac. exemplum), wzór (łac. model) – w retoryce i dialektyce argument z wydarzenia lub wydarzeń rzeczywistych czy fikcyjnych, który jest elementem wypowiedzi. Podczas argumentacji exemplum jest przesłanką prowadzącą przez podobieństwo (łac. similitudo) lub porównanie (łac. comparatio) do orzekania o podmiocie wnioskowania^[1].

Exemplum może być zaledwie antonomazją (czyli np. zastosowaniem imienia postaci historycznej lub literackiej do udowodnienia jakiejś cechy), krótkim porównaniem użytym w funkcji argumentu albo rozbudowaną narracją z tezą, w formie opowiadania prawdziwego, fikcyjnego lub prawdopodobnego^[2].

Teoria exemplum, egzemplifikacja, jest uważana za jeden z najważniejszych działów retoryki^[1]. Podstawy egzemplifikacji sformułował w starożytności Arystoteles, jego twierdzenia rozwinęli Cyceron i Kwintylian^[1].

Od późnej starożytności niektóre popularne, dłuższe exempla zaczęto oddzielać od całości wypowiedzi i przekształcać w odrębny, narracyjny gatunek literacki. W średniowieczu zbierano użyteczne dla przygotowania argumentacji, standardowe opowiadania w specjalne zbiory, zwane exempla. Zbiory te odegrały istotną rolę w kształtowaniu prozatorskiej sztuki narracyjnej, zwłaszcza nowelistyki^[3].

We współczesnym piśmiennictwie exemplum bywa mylone z opowiadaniem, ponieważ niektórzy autorzy błędnie używają tych terminów zamiennie. Nie każde opowiadanie jest exemplum – staje się nim wówczas, gdy zostaje użyte w funkcji argumentu^[4].