Ulster-Skots

Ulster-Skots Ulstèr-Scotch
Gepraat in:	Verenigde Koninkryk  Republiek Ierland
Gebied:	Noord-Ierland[1] Graafskap Donegal, Ierland
Totale sprekers:	30 000+
Taalfamilie:	Indo-Europees  Germaans   Wes-Germaans    Anglies     Skots      Ulster-Skots
Skrifstelsel:	Latynse alfabet
Amptelike status
Amptelike taal in:	Geen ampstaalstatus nie, maar erkenning as tradisionele of minderheidstaal in Noord-Ierland
Gereguleer deur:	Ulster-Scots Agency (Tha Boord o Ulstèr-Scotch) as oorgrens-agentskap
Taalkodes
ISO 639-1:	geen
ISO 639-2:
ISO 639-3:	—
Nota: Hierdie bladsy kan IFA fonetiese simbole in Unicode bevat.

Die term Ulster-Skots (Skots: Ulstèr-Scotch; Engels: Ulster Scots of Ulster-Scots; dikwels ook Ullans of Braid Scotch genoem^[2]) verwys na die dialekte van Skots wat in Ulster (Noord-Ierland) en aangrensende gebiede in die Republiek Ierland gebesig word. Skots ('n Wes-Germaanse taal wat nou verwant is aan Engels en nie verwar moet word met Gaeliese Skots, 'n Keltiese taal) en Ulster-Skots het 'n gemeenskaplike oorsprong in die Northumbriese dialek van Angel-Saksies wat omstreeks 500 n.C. op die Britse Eilande gevestig het. Moderne Engels daarenteen het uit die Angel-Saksiese dialek van Mercia in die Middellande van Engeland voortgespruit.^[3]

Volgens George Brendan Adams het Ulster-Skots sy oorsprong in die Sentraal-Skotse dialek wat in Galloway, Ayrshire en Renfrewshire gebesig word.^[4]

Soms word ook Standaardengels, wat met 'n Ulster-Skotse aksent gepraat word, hierby ingesluit.^[5] Hierdie taalsituasie is vergelykbaar aan dié van Laagland-Skots (Lowland Scots of Lallans) en Skotse Standaardengels, waarby vir die uitspraak van woorde diegene Ulster-Skotse foneme gebruik word wat die naaste aan dié van Standaardengels verwant is.^[6]

Ulster-Skots is aan Hiberno-Engelse invloede blootgestel, veral uit Middel-Ulster-Engels en Ulster-Iers. As gevolg van mededingende invloede uit Engels en Skots kan die verskillende variante van Ulster-Skots as tendensieel nader aan Engels of nader aan Skots beskryf word.^[7]

Al het Skots in terme van woordeskat en uitspraak sterk invloed uitgeoefen op Noord-Ierland se omgangstaal, het dit as sulks feitlik verdwyn uit groter stedelike nedersettings soos Belfast en Derry. Dit bly tans beperk tot enkele landelike streke en kusgebiede. In Noord-Amerika het dit heeltemal uitgesterf, alhoewel dit spore gelaat het in verskeie dialekte soos dié van die Appalache-bergreeks.

Die huidige Ulster-Skotse taalgebied strek oor die Ards-skiereiland, die noorde van die graafskap Down, die graafskap Antrim, die noorde van die graafskap Londonderry en die ooste van die graafskap Donegal (die Laggan). Jongmense uit Wes-Donegal, wat tussen die 19de en vroeë 20ste eeu in die herfsmaande na die ooste getrek het om hier aartappels te oes, het na hierdie werksaamheid verwys as lifting the Scotch, 'n sinspeling op Ulster-Skots se status as algemene omgangstaal in Oos-Donegal. Die woordeskat van Ulster-Skots het sodoende ook ingang gevind tot die huistaal in die weste.^[8] Belangrike Noord-Ierse eksklawes van Ulster-Skotssprekers is Kilkeel en omgewing (graafskap Down) en Kilrea (graafskap Londonderry).^[9] Ulster-Skotse woorde word egter ook in ander streke van Noord-Ierland gebruik.

Die stigting van die Ulster-Scots Language Society deur toegewyde geesdriftiges in 1992 het net soos die stigting van die oorgrens-agentskap Ulster Scots Agency as deel van die politieke skikking in Noord-Ierland in 1999 nuwe belangstelling in die ontwikkeling van Ulster-Skots as skryf- en spreektaal gewek. Vervolgens is woordeboeke, grammatikas en ander werke gepubliseer, klankopnames gemaak, webwerwe daargestel en 'n lewendige debat gevoer oor die status van die taal.^[10]

1. ↑ Nie-amptelike vlag
2. ↑ Ulster-Scots Agency: An introduction to the Ulster-Scots Language. Besoek op 3 Mei 2017
3. ↑ Ulster-Scots Agency: An introduction to the Ulster-Scots Language
4. ↑ George Brendan Adams: Ulster Dialects: An Introductory Symposium. Cultra: Ulster Folk Museum 1964
5. ↑ R. J. Gregg: Scotch-Irish Urban Speech in Ulster: a Phonological Study of the Regional Standard English of Larne, County Antrim, in: G. B. Adams: Ulster Dialects: an Introductory Symposium, Cultra: Ulster Folk Museum 1964
6. ↑ J. Harris: English in the north of Ireland, in: P. Trudgill: Language in the British Isles. Cambridge 1984, bl. 119
7. ↑ J. Harris: Phonological Variation and Change: Studies in Hiberno English. Cambridge 1985, bl. 14
8. ↑ Ulster-Scots Community Network: 1610–2010 Donegal Plantation 400 years - County Donegal & the Plantation of Ulster. Belfast: Ulster-Scots Community Network, bl. 32
9. ↑ Ian James Parsley: Ulster Scots: A Short Reference Grammar. Belfast: Ultonia Publishing 2012, bl. 3
10. ↑ Parsley (2012), bl. 3