Zlatno doba islama

Zlatno doba islama je izraz za period historije islamskog svijeta (područja Bliskog istoka, Sjeverne Afrike, Srednje Azije i El-Andaluza) koji otprilike odgovara srednjem vijeku u evropskoj (i svjetskoj) historiji, a koga je karakterizirao intenzivan razvoj kulture i nauke, odnosno brojna tehnološka i druga civilizacijska dostignuća koja su s vremenom preuzele i druge, odnosno ne-islamske kulture i civilizacije. Izraz zlatno doba se obično koristi kako bi se istaklo kako je upravo u tom periodu islamski svijet doživio vrhunac samostalnih kulturnih i naučnih dostignuća, vezanih uz razvoj specifične arhitekture, filozofije, medicine, astronomije i matematike. U širem smislu se taj period vezuje uz period koji počinje sa nastankom islama (7. vijek), a završava s početkom Novog vijeka (oko 1500. godine). U užem smislu, i među historičarima daleko češćoj upotrebi, pod Zlatnim dobom podrazumijeva period od 750. do 1257. godine.

Početak Zlatnog doba se najčešće vezuje uz dolazak dinastije Abasida na čelo Arapskog Carstva, odnosno Halifata godine 750. Iako je time, s obzirom na nastavak vladavine prethodne dinastije Emevija na Iberijskom poluostrvu (El-Andaluz), trajno okončano političko jedinstvo islamske države odnosno islamske zajednice (Ummet), ono je za posljedicu imalo preorijentiranje muslimanskih vladara sa džihada, odnosno vanjskih osvajanja na unutrašnje reforme i konsolidaciju već osvojenih prostora na kojima počinje postepena arabizacija i islamizacija tamošnjeg stanovništva. Tako stvoreni islamski svijet je, s jedne strane, iz religijskih razloga (institucija hadža) i kroz razvijenu trgovinu sačuvao međusobne ekonomske, a preko njih i kulturne veze; s druge strane je političko nejedinstvo omogućilo policentrični razvoj, odnosno stvaranje nekoliko suparničkih središta trgovine, kulture i nauke u različitim dijelovima islamskog svijeta. Od svih njih je najvažniji bio Bagdad, koji je samo nekoliko godina nakon osnivanja postao abasidska prijestolnica i najveći grad na svijetu; veliki značaj su, međutim, zadržali i stara prijestolnica Damask, ali i alternativna politička središta kao što su Kairo, Kairuan, Kordoba, Buhara i Samarkand. Nove okolnosti su, također, omogućile arapskim učenjacima i umjetnicima da postepeno asimiliraju, ali preuzmu obilježja ranijih kultura na prethodno osvojenim područjima. Zlatno doba je karakteriziralo intenzivno nastojanje da se sačuvaju ili islamu prilagode dostignuća ranije starogrčke i perzijske kulture, a preko trgovine su se preuzimala i kineska i indijska dostignuća kao što su papir i decimalni brojevi. Osim Arapa, važnu ulogu za razvoj kulture i nauke u ovom periodu su imali i muslimanski ne-Arapi, ali i nemuslimanski podanici Halifata i muslimanskih država - kršćani i Jevreji. U tom periodu se na području islamskog svijeta kao lingua franca nametnuo arapski jezik.

Kraj zlatnog doba je predmet rasprave među historičarima, kako po pitanju tačnog datuma, tako i po njegovim uzrocima. Kao najčešći datum se navodi pustošenje Bagdada od strane Mongola 1258. godine, prilikom koga je ne samo uništena znamenita biblioteka, nego islamskom svijetu zadat psihološki udarac poslije koga se počeo sve više okretati samom sebi. Među historičarima je široko rasprostranjeno mišljenje da je islamski svijet tada počeo gubiti civilizacijsku utrku sa dotle zaostalim i inferiornim zapadnim svijetom, koji je u sljedećim vijekovima kroz Renesansu pokazao daleko više intelektualne fleksibilnosti i oko 1500. počeo s njime ravnopravno nadmetati da bi kasnije stekao tehnološku i drugu superiornost.