Back Dinosourus Afrikaans Dinosaurier ALS ኃያል እንሽላሊት Amharic Dinosauria AN डायनासोर ANP ديناصور Arabic ديناصور ARY ديناصور ARZ ডাইন’চৰ Assamese Dinosauriu AST
| Deinosoriaid Amrediad amseryddol: Triasig Canol - Diweddar, 231.4–0 Miliwn o fl. CP | |
|---|---|
| |
| Tyrannosaurus rex | |
| Dosbarthiad gwyddonol | |
| Teyrnas: | Animalia |
| Ffylwm: | Chordata |
| Dosbarth: | |
| Is-ddosbarth: | |
| Ddim wedi'i restru: | Archosauria |
| Uwchurdd: | Dinosauria Owen, 1843 |
| Prif grwpiau | |
Ymlusgiaid daeardrig o urdd y Saurischia a’r Ornithischia, y rhan fwyaf ohonynt sydd â chorff enfawr ac â phedwar aelod, yw deinosoriaid. Roedd y deinosoriaid cyntaf yn byw tua 210 miliwn o flynyddoedd yn ôl, ond amryfalasant yn gyflym ar ôl y cyfnod Triasig. Roeddent yn fwyaf niferus yn ystod y cyfnodau Jwrasig (e.e. Stegosaurus) a Chretasaidd, ond wedi'r cyfnod Cretasaidd diflanodd pob rywogaeth ohonynt, heblaw am y rheini a ddatblygodd i fod yn adar, yn ystod y digwyddiad difodiant Cretasaidd-Paleogenaidd tua 65 miliwn o flynyddoedd yn ôl.
Bathodd Richard Owen, paleontolegwr o Loegr, y gair Dinosauria yn gyntaf ym mlwyddyn 1842. Mae'r gair hwn yn gyfansoddair o'r Hen Roeg deinos ‘ofnadwy, arswydus’ a sauros ‘madfall’. Enwyd un rhywogaeth ar ôl Richard Owen, tad y deinosoriaid, sef yr Owenodon.
Ymddangosodd yn gyntaf yn ystod y cyfnod Triasig, rhwng 243 a 233.23 miliwn o flynyddoedd yn ôl (sef CP) er bod union darddiad ac amseriad esblygiad deinosoriaid yn destun ymchwil. Daethant yn fertebratau tirol ar ôl y digwyddiad difodiant Triasig-Jwrasig tua 201.3 CP; parhaodd eu goruchafiaeth trwy gydol y cyfnodau Jwrasig a Chretasaidd. Mae'r cofnod ffosil yn dangos bod adar yn ddeinosoriaid pluog byw, wedi esblygu o theropodau cynharach yn ystod yr epoc Jwrasig Diweddar, a dyma'r unig linach o ddeinosoriaid y gwyddys ei fod wedi goroesi'r digwyddiad difodiant Cretasaidd-Paleogenaidd tua 66 CP. Felly gellir rhannu deinosoriaid yn ddeinosoriaid adarol, sef adar, a'n ddeinosoriaid anadarol diflanedig, sy'n holl ddeinosoriaid eraill heblaw adar.
Mae deinosoriaid yn grŵp amrywiol o anifeiliaid o safbwyntiau tacsonomig, morffolegol ac ecolegol. Ceir dros 10,700 o rywogaethau byw o adar, ysydd mhlith y grŵp mwyaf amrywiol o fertebratau. Gan ddefnyddio tystiolaeth ffosil, mae paleontolegwyr wedi nodi dros 900 genera gwahanol a mwy na 1,000 o rywogaethau gwahanol o ddeinosoriaid nad ydynt yn adar. Cynrychiolir deinosoriaid ar bob cyfandir gan rywogaethau sy'n bodoli (adar) ac olion ffosil. Trwy gydol hanner cyntaf yr 20g, cyn i adar gael eu hadnabod fel deinosoriaid, roedd y rhan fwyaf o'r gymuned wyddonol yn credu bod deinosoriaid yn greaduriaid araf, swrth a bod ganddyn nhw waed oer. Mae'r rhan fwyaf o ymchwil a gynhaliwyd ers y 1970au, fodd bynnag, wedi nodi bod deinosoriaid yn anifeiliaid gweithredol, cyflym gyda metaboledda uchel a nifer o addasiadau ar gyfer rhyngweithio cymdeithasol. Roedd rhai yn llysysol, eraill yn gigysol. Mae tystiolaeth yn awgrymu bod pob deinosor yn dodwy wyau, a bod adeiladu nythod yn nodwedd a rennir gan lawer o ddeinosoriaid, adar a rhai nad ydynt yn adar.
Tra bod rhai o gyndadau'r deinosoriaid yn fiped, roedd llawer o grwpiau diflanedig yn cynnwys rhywogaethau pedwarplyg, ac roedd rhai'n gallu symud rhwng y safiadau hyn. Mae strwythurau arddangos cywrain fel cyrn neu gribau yn gyffredin i bob grŵp o ddeinosoriaid, a datblygodd rhai grwpiau diflanedig addasiadau ysgerbydol megis arfwisg esgyrnog ac asgwrn cefn . Er bod llinach adar (adar) y deinosoriaid heddiw yn fach yn gyffredinol oherwydd cyfyngiadau hedfan, roedd llawer o ddeinosoriaid cynhanesyddol (nad ydynt yn adar ac adar) o gorff mawr - amcangyfrifir bod y deinosoriaid sauropod mwyaf wedi cyrraedd hyd o 40 metr39.7 metre (130 ft) a thaldra o 18 m 18 metre (59 ft) a hwy oedd yr anifeiliaid tir mwyaf erioed. Mae'r camsyniad bod deinosoriaid nad ydynt yn adar yn unffurf, enfawr yn seiliedig ar ragfarn, gan fod esgyrn mawr, cadarn yn fwy tebygol o bara nes eu bod wedi'u ffosileiddio. Roedd llawer o ddeinosoriaid yn eithaf bach, rhai yn mesur tua 50 cm50 centimetre (20 in) o hyd.
Adnabuwyd y ffosilau deinosoriaid cyntaf ar ddechrau'r 19g, gyda'r enw "deinosor" (sy'n golygu "madfall ofnadwy") yn cael ei fathu gan Syr Richard Owen ym 1841 i gyfeirio at y "madfallod ffosil mawr" hyn. Ers hynny, mae sgerbydau deinosoriaid ffosil wedi'u gosod yn atyniadau mawr mewn amgueddfeydd ledled y byd, ac mae deinosoriaid wedi dod yn rhan barhaus o ddiwylliant poblogaidd. Mae meintiau mawr rhai deinosoriaid, yn ogystal â'u natur anhygoel a gwych, wedi sicrhau eu hymddangosiad rheolaidd mewn llyfrau a ffilmiau sy'n gwerthu orau, fel Jurassic Park. Mae brwdfrydedd parhaus y cyhoedd dros yr anifeiliaid wedi arwain at gyllid sylweddol ar gyfer gwyddoniaeth ddeinosoriaid, ac mae'r cyfryngau'n ymdrin â darganfyddiadau newydd yn rheolaidd.