Derfel Gadarn

Derfel Gadarn
Eglwys Llandderfel, Gwynedd
Ganwyd	c. 566  Cymru
Bu farw	6 Ebrill 660  Ynys Enlli
Man preswyl	Llandderfel
Dinasyddiaeth	Cymru
Galwedigaeth	mynach Cristnogol
Dydd gŵyl	5 Ebrill
Tad	Hywel fab Emyr Llydaw

Sant o Gymro oedd Derfel Gadarn (c. 566 – 6 Ebrill 660). Yn ôl Bonedd y Saint roedd yn fab i Hywel ap Emyr Llydaw ac yn frawd i Arthfael. Dywedir iddo astudio gyda'i frawd yn ysgol Illtud Sant yn Llanilltud Fawr. Dethlir ei ddydd gŵyl ar 5 Ebrill, yn flynyddol.

Dywedir iddo gael ei eni yn 566, a'i fod yn un o ddim ond saith o farchogion Arthur i fyw wedi brwydr Camlan. Dywedir iddo fyw oherwydd ei gryfder. Ysgrifennodd Tudur Penllyn amdano:

Derfel mewn rhyfel, gwnai'i wayw'n rhyfedd,

Darrisg dur yw'r wisg, dewr yw'r osgedd.

Canodd Lewis Glyn Cothi i Hywel ap Dafydd ap Goronwy o Wernan:

Pan vu, a llu yn eu lladd,

Ar Gamlan wyr ac ymladd;

Dervel o hyd ei arvau

A ranau ddur yno'n ddau.^[1]

Mewn cerdd o'r 15g dywedir ei fod yn gysylltiedig ag Ynys Enlli a'i fod yn perthyn i Emyr Llydaw; ceir cyfanswm o 46 o gerddi'n cyfeirio ato yn yr Oesoedd Canol. Erbyn diwedd yr Oesoedd Canol fodd bynnag, cysylltir ef â Llydaw, ond cred rhai (cf. Bartrum 1993, 420: "Llydaw") mai enw ar ardal yn ne-ddwyrain Cymru oedd hwnnw a bod cysylltiad rhyngddo ag eglwys yn Llanfihangel Llantarnam, Sir Fynwy, eglwys nad yw bellach i'w chael. Fel Llandderfel, unwaith roedd hon hefyd yn gyrchfan i bererinion. Nodwyd yn 1535 fod y casgliad yn 26s. 8c yn 'Capella S'ti Dervalli' ac yn archwiliad Maenor Llandimor, yn 1597–8, nodir bod yma ffynnon yn dwyn ei enw.^[2]

1. ↑ (Gwaith, Rhydychen, 1837, t.216, ll.47–50). Gweler hefyd: LBS II.333, n.3.
2. ↑ people.bath.ac.uk; Archifwyd 2013-05-27 yn y Peiriant Wayback adalwyd 6 Ebrill 2017.