Back Kryt-Paleogeen-uitwissing Afrikaans انقراض العصر الطباشيري الباليوجيني Arabic Estinción masiva del Cretácicu-Paleóxenu AST Масово измиране креда – терциер Bulgarian ক্রিটেশিয়াস–প্যালিওজিন বিলুপ্তির ঘটনা Bengali/Bangla Kredno-paleogensko izumiranje BS Extinció del Cretaci-Paleogen Catalan Vymírání na konci křídy Czech K/Pg-grænse Danish Κρητιδική - Παλαιογενής εξαφάνιση Greek

Digwyddiad difodiant Cretasaidd-Paleogenaidd

Digwyddiad difodiant Cretasaidd-Paleogenaidd
Enghraifft o'r canlynolDifodiant mawr bywyd Edit this on Wikidata
DyddiadMileniwm 67. CC Edit this on Wikidata
AchosChicxulub edit this on wikidata
Tudalen Comin Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia

Difodiant mawr, sydyn o dri chwarter holl blanhigyn ac anifeiliaid y Ddaear oedd y digwyddiad difodiant Cretasaidd-Paleogene (K-Pg) (a elwir hefyd yn ddifodiant Cretasaidd - Trydyddol (K–T)),[1][2][3] tua 66 miliwn o flynyddoedd yn ôl (CP). Ac eithrio rhai rhywogaethau ectothermig fel crwbanod y môr a chrocodeiliaid, ni oroesodd unrhyw tetrapodau sy'n pwyso mwy na 25 cilogram (55 pwys).[4] Roedd yn nodi diwedd y Cyfnod Cretasaidd, a chyda hi y cyfnod Mesosöig, tra'n nodi dechrau'r cyfnod Cainosöig, sy'n parhau hyd heddiw.

Yn y cofnod daearegol, mae'r digwyddiad K-Pg wedi'i nodi gan haen denau o waddod o'r enw ffin K-Pg, sydd i'w gael ledled y byd mewn creigiau morol a daearol. Mae'r clai terfyn yn dangos lefelau anarferol o uchel o'r metel iridium, sy'n fwy cyffredin mewn asteroidau nag yng nghramen y Ddaear.[5]

Fel y cynigiwyd yn wreiddiol yn 1980[6] gan dîm o wyddonwyr dan arweiniad Luis Alvarez a'i fab Walter, credir yn gyffredinol bellach mai ardrawiad (impact) comed neu asteroid anferth 10 i 15 cilometr (6 i 9 milltir) a achosodd y difodiant hwn.[7][8] 66 miliwn o flynyddoedd yn ôl,[9] ac a ddinistriodd yr amgylchedd yn fyd-eang, yn bennaf trwy atal gymylau o lwch a ataliodd yr haul, ac felly ffotosynthesis mewn planhigion a phlancton.[10][11] Ategwyd y rhagdybiaeth hon, a elwir hefyd yn ddamcaniaeth Alvarez, gan ddarganfyddiad y ceudwll (neu 'grater') Chicxulub ym Mhenrhyn Yucatan Gwlff Mecsico yn y 1990au cynnar,[12] a ddarparodd dystiolaeth bendant bod y clai ffin K-Pg yn cynrychioli malurion a achoswyd gan ardrawiad asteroid.[13] Mae'r ffaith bod y difodiant wedi digwydd ar yr un pryd yn darparu tystiolaeth gref eu bod wedi'u hachosi gan yr asteroid.[13] Cadarnhaodd prosiect drilio yn 2016 fod cylch brig Chicxulub yn cynnwys gwenithfaen wedi'i daflu allan o fewn munudau o ddyfnderoedd y ddaear, ond nad oedd yn cynnwys fawr o gypswm, sef y garreg arferol ar wely'r môr sy'n cynnwys sylffad yn y rhanbarth: byddai'r gypswm wedi anweddu a gwasgaru fel aerosol i'r atmosffer, gan achosi effeithiau tymor hir ar yr hinsawdd a'r gadwyn fwyd. Yn Hydref 2019, adroddodd ymchwilwyr fod y digwyddiad wedi asideiddio'r cefnforoedd yn gyflym, gan gynhyrchu cwymp ecolegol sylweddol ac, yn y modd hwn hefyd, wedi cynhyrchu effeithiau hirdymor ar yr hinsawdd. Dyma felly'r rheswm allweddol dros y difodiant torfol ar ddiwedd y Cretasaidd.[14][15] Yn Ionawr 2020, adroddodd gwyddonwyr fod modelu hinsawdd y digwyddiad difodiant yn ffafrio'r effaith asteroid ac nid folcaniaeth, fel a grewyd am beth amser.[16][17][18]

rock striations with dark light boundary and surveying rod
Mae amlygiad ffin K-Pg ym Mharc Talaith Llyn Trinidad, ym Masn Raton Colorado, yn dangos newid sydyn o graig dywyll i liw golau.
  1. ↑ "International Chronostratigraphic Chart". International Commission on Stratigraphy. 2015. Archifwyd o'r gwreiddiol ar May 30, 2014. Cyrchwyd 29 April 2015.
  2. ↑ Renne, Paul R.; Deino, Alan L.; Hilgen, Frederik J.; Kuiper, Klaudia F.; Mark, Darren F.; Mitchell, William S.; Morgan, Leah E.; Mundil, Roland et al. (7 February 2013). "Time scales of critical events around the Cretaceous-Paleogene boundary". Science 339 (6120): 684–687. Bibcode 2013Sci...339..684R. doi:10.1126/science.1230492. PMID 23393261. http://www.cugb.edu.cn/uploadCms/file/20600/20131028144132060.pdf. Adalwyd 1 December 2017.
  3. ↑ Fortey, Richard (1999). Life: A natural history of the first four billion years of life on Earth. Vintage. tt. 238–260. ISBN 978-0-375-70261-7.
  4. ↑ Muench, David; Muench, Marc; Gilders, Michelle A. (2000). Primal Forces. Portland, Oregon: Graphic Arts Center Publishing. t. 20. ISBN 978-1-55868-522-2.
  5. ↑ Schulte, Peter (5 March 2010). "The Chicxulub Asteroid Impact and Mass Extinction at the Cretaceous-Paleogene Boundary". Science 327 (5970): 1214–1218. Bibcode 2010Sci...327.1214S. doi:10.1126/science.1177265. JSTOR 40544375. PMID 20203042. http://doc.rero.ch/record/210367/files/PAL_E4389.pdf.
  6. ↑ Alvarez, Luis (10 March 1981). "The Asteroid and the Dinosaur (Nova S08E08, 1981)". IMDB. PBS-WGBH/Nova. Cyrchwyd 12 June 2020.
  7. ↑ Sleep, Norman H.; Lowe, Donald R. (9 April 2014). "Scientists reconstruct ancient impact that dwarfs dinosaur-extinction blast". American Geophysical Union. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 1 January 2017. Cyrchwyd 30 December 2016.
  8. ↑ Amos, Jonathan (15 May 2017). "Dinosaur asteroid hit 'worst possible place'". BBC News Online. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 18 March 2018. Cyrchwyd 16 March 2018.
  9. ↑ Renne, Paul R.; Deino, Alan L.; Hilgen, Frederik J.; Kuiper, Klaudia F.; Mark, Darren F.; Mitchell, William S.; Morgan, Leah E.; Mundil, Roland et al. (7 February 2013). "Time scales of critical events around the Cretaceous-Paleogene boundary". Science 339 (6120): 684–687. Bibcode 2013Sci...339..684R. doi:10.1126/science.1230492. PMID 23393261. http://www.cugb.edu.cn/uploadCms/file/20600/20131028144132060.pdf. Adalwyd 1 December 2017.Renne, Paul R.; Deino, Alan L.; Hilgen, Frederik J.; Kuiper, Klaudia F.; Mark, Darren F.; Mitchell, William S.; Morgan, Leah E.; Mundil, Roland; Smit, Jan (7 February 2013).
  10. ↑ Alvarez, L W; Alvarez, W; Asaro, F; Michel, H V (1980). "Extraterrestrial cause for the Cretaceous–Tertiary extinction". Science 208 (4448): 1095–1108. Bibcode 1980Sci...208.1095A. doi:10.1126/science.208.4448.1095. PMID 17783054. https://pdfs.semanticscholar.org/f23d/f624d2e7d945277a4c06d6d66008eb0f4242.pdf.
  11. ↑ Vellekoop, J.; Sluijs, A.; Smit, J.; Schouten, S.; Weijers, J. W. H.; Sinninghe Damste, J. S.; Brinkhuis, H. (May 2014). "Rapid short-term cooling following the Chicxulub impact at the Cretaceous-Paleogene boundary". Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. 111 (21): 7537–41. arXiv:3. Bibcode 2014PNAS..111.7537V. doi:10.1073/pnas.1319253111. PMC 4040585. PMID 24821785. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=4040585.
  12. ↑ Hildebrand, A. R.; Penfield, G. T.; Kring, David A.; Pilkington, Mark; Camargo Z., Antonio; Jacobsen, Stein B.; Boynton, William V. (1991). "Chicxulub crater: a possible Cretaceous/Tertiary boundary impact crater on the Yucatán peninsula, Mexico". Geology 19 (9): 867–871. arXiv:2. Bibcode 1991Geo....19..867H. doi:10.1130/0091-7613(1991)019<0867:ccapct>2.3.co;2. https://archive.org/details/sim_geology_1991-09_19_9/page/867.
  13. ↑ 13.0 13.1 Schulte, P.; Alegret, L.; Arenillas, I.; Arz, J. A.; Barton, P. J.; Bown, P. R.; Bralower, T. J.; Christeson, G. L. et al. (5 March 2010). "The Chicxulub Asteroid Impact and Mass Extinction at the Cretaceous-Paleogene Boundary". Science 327 (5970): 1214–1218. arXiv:1. Bibcode 2010Sci...327.1214S. doi:10.1126/science.1177265. PMID 20203042. http://doc.rero.ch/record/210367/files/PAL_E4389.pdf.
  14. ↑ Joel, Lucas (21 October 2019). "The dinosaur-killing asteroid acidified the ocean in a flash: the Chicxulub event was as damaging to life in the oceans as it was to creatures on land, a study shows". The New York Times. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 24 October 2019. Cyrchwyd 24 October 2019.
  15. ↑ Henehan, Michael J. (21 October 2019). "Rapid ocean acidification and protracted Earth system recovery followed the end-Cretaceous Chicxulub impact". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 116 (45): 22500–22504. Bibcode 2019PNAS..11622500H. doi:10.1073/pnas.1905989116. PMC 6842625. PMID 31636204. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=6842625.
  16. ↑ Joel, Lucas (16 January 2020). "Asteroid or Volcano? New Clues to the Dinosaurs' Demise". The New York Times. Cyrchwyd 17 January 2020.
  17. ↑ Hull, Pincelli M.; Bornemann, André; Penman, Donald E. (17 January 2020). "On impact and volcanism across the Cretaceous-Paleogene boundary". Science 367 (6475): 266–272. Bibcode 2020Sci...367..266H. doi:10.1126/science.aay5055. PMID 31949074. https://science.sciencemag.org/content/367/6475/266. Adalwyd 17 January 2020.
  18. ↑ Chiarenza, Alfio Alessandro; Farnsworth, Alexander; Mannion, Philip D.; Lunt, Daniel J.; Valdes, Paul J.; Morgan, Joanna V.; Allison, Peter A. (2020-07-21). "Asteroid impact, not volcanism, caused the end-Cretaceous dinosaur extinction" (yn en). Proceedings of the National Academy of Sciences 117 (29): 17084–17093. Bibcode 2020PNAS..11717084C. doi:10.1073/pnas.2006087117. ISSN 0027-8424. PMC 7382232. PMID 32601204. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=7382232.
From Wikipedia, the free encyclopedia · View on Wikipedia

Developed by razib.in