Gwaywffon

Arf hirfain, blaenllym a ddefnyddir i drywanu person mewn brwydr yw gwaywffon (hefyd: gwayw neu bicell). Mae iddi ddwy ran: y llafn garreg neu fetal a'r ffon hir a luniwyd o bren yn gyntaf, ac yna o fetal. Gall y waywffon fod yn un i'w thaflu drwy'r awyr, neu'n fath trymach i'w chario yn y dwylo. Defnyddid fflint yn llaf i'r hen waywffyn, ac mae'r hynaf yn dyddio i o leiaf 400,000 cyn y presennol (CP).^[1] Ystyrir y bidog yn ddatblygiad naturiol i'r waywffon, ac sy'n parhau i gael ei ddefnyddio heddiw gan filwyr ar flaen gwn.

Caiff y gair "gwayw" ei ddefnyddio'n drosiadol ar adegau e.e. 'gwayw' am 'boen' neu 'ing' neu‘n ffigurol am arwr neu arweinydd; yr hen air am cricymalau oedd 'gwayw cymalau'.

Mae tystiolaeth archaeolegol diweddar yn awgrymu fod yr Homo heidelbergensis yn defnyddio gwaywffyn 500,000 CP.^[2] Roedd y Dyn Neanderthal yn creu llafnau gwywffyn 300,000 CP, ac erbyn 250,000 CP roedd yn caledu'r llafn drwy ddefnyddio gwres uchel.

1. ↑ Lower Palaeolithic hunting spears from Germany. Hartmut Thieme. Letters to Nature. Nature 385, 807 – 810 (27 Chwefror 1997); doi:10.1038/385807a0 [1]
2. ↑ Monte Morin, "Stone-tipped spear may have much earlier origin" Archifwyd 2012-11-27 yn y Peiriant Wayback, Los Angeles Times, Tachwedd 2012