Hormon

Hormon

Math	negesydd cemegol, hormonau, amnewidion hormonaidd, ac antagonyddion hormonaidd, meddyginiaeth, macromoleciwl biolegol, hormone
Dyddiad darganfod	1902
Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia

Cemegolion sy'n cael eu cynhyrchu a'u gollwng gan gelloedd mewn rhannau eraill o'r corff yw hormon (a ddaw o'r gair Groeg ὁρμή - sef 'sbarduno'). Maen nhw'n cael eu hastudio gan y byd meddygol fel rhan o anatomeg ddynol. Mymryn lleiaf erioed sydd ei angen i newid metaboledd cell. Negesydd cemegol ydyw mewn gwirionedd, sy'n cludo negesau o gell i gell.

Mae pob anifail, yn wir, mae pob organeb byw sydd â mwy nag un gell yn cynhyrchu ac yn defnyddio hormonau, sy'n rhan o'r System endocrinaidd. Mewn anifail, mae'r negeswyr hyn yn cael eu cludo o gwmpas y corff drwy gylchrediad y gwaed. Gall y gell ymateb i un math arbennig o hormon pan fo gan y gell hwnnw 'dderbynnydd' pwrpasol. Mae'r hormon yn clymu ei hun i brotin y derbynnydd sy'n sbarduno rhyw weithgaredd neu'i gilydd yn y gell.

Mae moleciwlau o'r hormon endocrin yn cael eu chwysu (neu eu 'secretu') i'r gwaed; mae ecsocrin (neu 'ectohormones') yn cael ei ollwng yn uniongyrchol i'r ddwythell ('duct') ac oddi yno i'r gwaed; weithiau maen nhw'n llifo o gell i gell drwy drylediad ('diffusion') mewn proses a elwir yn 'negesu paracrin'.

Gellir diffinio hormon fel dosbarth o foleciwlau signal mewn organebau amlgellog sy'n cael eu hanfon i organau pell gan brosesau biolegol cymhleth i reoleiddio ffisioleg ac ymddygiad yr organ.^[1] Mae angen hormonau i anifeiliaid, planhigion a ffyngau ffurfio'n gyflawn a chywir. Oherwydd y diffiniad eang hwn, gellir dosbarthu sawl math o foleciwlau fel hormonau. Ymhlith y sylweddau y gellir eu hystyried mae eicosanoidau (ee prostaglandinau a thrombocsanau), steroidau (ee estrogen a brassinosteroid), deilliadau asid amino (ee epinephrin ac auxin), protein neu peptidau (ee inswlin a pheptidau CLE), a nwyon (ee ethylen ac ocsid nitrig).

Defnyddir hormonau i gyfathrebu rhwng organau a meinweoedd. Mewn fertebratau, mae hormonau'n gyfrifol am reoleiddio amrywiaeth o brosesau ffisiolegol a gweithgareddau ymddygiadol megis treuliad, metaboledd, resbiradaeth, canfyddiad synhwyraidd, cwsg, ysgarthiad, llaetha, anwythiad straen, twf a datblygiad, symudiad, atgenhedlu, a hwyliau.^[2][3][4] Mewn planhigion, mae hormonau'n modiwleiddio bron pob agwedd ar ddatblygiad, o egino i heneiddedd.^[5]

Mae hormonau'n effeithio ar gelloedd pell trwy rwymo derbynnydd penodol i broteinau yn y gell darged, gan arwain at newid yn swyddogaeth y gell. Pan fydd hormon yn clymu i'r derbynnydd, mae'n arwain at actifadu llwybr trawsgludo signal sydd fel arfer yn actifadu trawsgrifio genynnau, gan arwain at fynegiant cynyddol o broteinau targed. Gall hormonau hefyd weithredu mewn llwybrau an-genomig sy'n cyd-fynd ag effeithiau genomig.^[6] Yn gyffredinol, mae hormonau sy'n hydoddi mewn dŵr (fel peptidau ac aminau) yn gweithredu ar wyneb celloedd targed trwy ail negeswyr. Mae hormonau hydawdd lipid, (fel steroidau) yn gyffredinol yn mynd trwy bilenni plasma celloedd targed (cytoplasmig a niwclear) i weithredu o fewn eu cnewyllyn. Mae brassinosteroidau, math o polyhydrocsysteroidau, yn chweched dosbarth o hormonau planhigion a gallant fod yn ddefnyddiol fel cyffur gwrthganser ar gyfer tiwmorau sy'n ymateb i endocrin i achosi apoptosis a chyfyngu ar dwf planhigion. Er eu bod yn hydawdd-lipid, maent yn glynu wrth eu derbynnydd ar wyneb y gell.^[7]

Mewn fertebratau, mae chwarennau endocrin yn organau arbenigol sy'n chwysu hormonau i'r system signalau endocrin. Mae secretiad hormon yn digwydd mewn ymateb i signalau biocemegol penodol ac yn aml mae'n destun rheoliad adborth negyddol. Er enghraifft, mae lefel siwgr uchel yn y gwaed (crynodiad glwcos serwm) yn hybu synthesis inswlin. Yna mae inswlin yn gweithredu i leihau lefelau glwcos a chynnal homeostasis, gan arwain at ostwng lefelau inswlin. Ar ôl secretu, mae hormonau sy'n hydoddi mewn dŵr yn cael eu cludo'n hawdd trwy'r system gylchrediad gwaed (y System gylchredol).

Rhaid i hormonau sy'n hydoddi â lipid fondio â glycoproteinau plasma cludol (ee, globulin sy'n rhwymo thyrocsin (TBG)) i ffurfio cymhlygion ligand -protein. Gall rhai hormonau, fel inswlin a hormonau twf, gael eu rhyddhau i'r llif gwaed sydd eisoes yn gwbl weithredol. Rhaid actifadu hormonau eraill, a elwir yn prohormonau, mewn celloedd penodol trwy gyfres o gamau sydd fel arfer yn cael eu rheoli'n dynn.^[8] Mae'r system endocrin yn secretu hormonau'n uniongyrchol i'r llif gwaed, yn nodweddiadol trwy gapilarïau â ffenestrog, tra bod y system ecsocrinaidd yn secretu ei hormonau'n anuniongyrchol gan ddefnyddio dwythellau. Mae hormonau â swyddogaeth paracrin yn ymledu trwy'r bylchau rhyng-ranol i feinwe darged gyfagos.

Nid oes gan blanhigion organau arbenigol ar gyfer secretu hormonau, er bod dosbarthiad gofodol o gynhyrchu hormonau. Er enghraifft, cynhyrchir yr hormon aucsin yn bennaf ar flaenau dail ifanc ac mewn egin meristem apical. Mae diffyg chwarennau arbenigol yn golygu y gall prif safle cynhyrchu hormonau newid trwy gydol oes planhigyn, ac mae'r safle cynhyrchu yn dibynnu ar oedran ac amgylchedd y planhigyn.^[9]

1. ↑ Biology for a changing world, with physiology (arg. Second). New York, NY. 2014-03-14. ISBN 9781464151132. OCLC 884499940.
2. ↑ Hormones and behaviour: a psychological approach. Cambridge: Cambridge Univ. Press. 2008. ISBN 978-0521692014.
3. ↑ Claire l. Gibson (2010). "Hormones and Behaviour: A Psychological Approach (review)". Perspectives in Biology and Medicine (Project Muse) 53 (1): 152–155. doi:10.1353/pbm.0.0141. ISSN 1529-8795. https://archive.org/details/sim_perspectives-in-biology-and-medicine_winter-2010_53_1/page/152.
4. ↑ "Hormones". MedlinePlus. U.S. National Library of Medicine.
5. ↑ "Hormone - The hormones of plants". Encyclopedia Britannica (yn Saesneg). Cyrchwyd 2021-01-05.
6. ↑ "30 Years of the Mineralocorticoid Receptor: Nongenomic effects via the mineralocorticoid receptor". The Journal of Endocrinology 234 (1): T107–T124. July 2017. doi:10.1530/JOE-16-0659. PMID 28348113.
7. ↑ "BRI1 is a critical component of a plasma-membrane receptor for plant steroids". Nature 410 (6826): 380–3. March 2001. Bibcode 2001Natur.410..380W. doi:10.1038/35066597. PMID 11268216.
8. ↑ Miller, Benjamin Frank (1997). Miller-Keane Encyclopedia & dictionary of medicine, nursing & allied health. Claire Brackman Keane (arg. 6th). Philadelphia: Saunders. ISBN 0-7216-6278-1. OCLC 36465055.
9. ↑ "Plant Hormones/Nutrition". www2.estrellamountain.edu. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2021-01-09. Cyrchwyd 2021-01-07.