Archaea

Archaea
Irudi gehiago
Sailkapen zientifikoa
Domeinua	Archaea Carl Woese, Otto Kandler, Mark Wheelis, 1990[1]
Azpibanaketa
Erreinuak[2] "DPANN" "Euryarchaeida" "Proteoarchaeota"
Datu orokorrak
Mugimendua	Errodadura
Aurkitzailea	Carl Woese (en) eta George E. Fox (en)

Archaea edo Arkeoak^{[oh 1]}. izaki bizidun zelulabakarren domeinu bat da. Organismo hauek ez dute zelula nukleorik, eta beraz prokariotoak dira. Hasiera batean bakterioen barruan sailkatzen ziren, eta horregatik deitzen zitzaien Archaebacteria edo arkeobakterio, baina termino hau jada ez da hainbeste erabiltzen^[4].

Archaea zelulek beste bi domeinuetatik, Bacteria eta Eukaryota, bereizten dituzten ezaugarriak dituzte. Archaea hainbat filumetan bereizten da. Hala ere, sailkapena zaila da, gehienak ez direlako laborategian isolatu eta soilik inguruneetako laginetan hartutako sekuentzia genetiko bidez identifikatu direlako. Ez dago argi detektatutako horiek endosporak sortzeko gai ote diren.

Oro har, arkeoak eta bakterioak antzekoak dira tamainari eta formari dagokienez, nahiz eta arkeo batzuek oso forma desberdinak izan, hala nola Haloquadratum walsbyi zelula lau eta karratuak^[5]. Bakterioekin antzekotasun morfologiko hori izan arren, arkeoek eukariotoekin lotura estuagoa duten geneak eta zenbait bide metaboliko dituzte, batez ere transkripzioan eta itzulpenean parte hartzen duten entzimentzat. Arkeoen biokimikaren beste alderdi batzuk bakarrak dira, hala nola eter lipidoekiko mendekotasuna zelula-mintzetan^[6], arkeoloak barne. Arkeoek eukariotoek baino energia-iturri gehiago erabiltzen dituzte: konposatu organikoak, hala nola azukreak, amoniakoa, ioi metalikoak edo hidrogeno-gasa. Gatzarekiko tolerantzia duen Haloarchaeak, eguzki-argia erabiltzen dute energia-iturri gisa, eta beste arkeoa espezie batzuek karbonoa finkatzen dute (autotrofoak dira), baina, landareek eta zianobakterioek ez bezala, ez da ezagutzen arkeorik biak batera egiten duenik. Arkeoak asexualki ugaltzen dira fisio bitarraren, fragmentazio edo gemazio bidez; bakterioak ez bezala, ez da endosporak eratzen dituen espezie ezagunik. Behatutako lehen arkeoak extremofiloak ziren eta muturreko inguruneetan bizi ziren, iturri termaletan eta laku gazietan, beste organismorik gabe. Molekulak detektatzeko tresnak hobetuta, ia habitat guztietan arkeoak aurkitu ziren, lurzoruan^[7], ozeanoetan eta paduretan barne. Arkeoak oso ugariak dira ozeanoetan, eta planktonean dauden arkeoak planetako organismo-talde ugarienetako bat izan daitezke.

Arkeoak Lurreko biziaren zati garrantzitsua dira. Organismo guztien mikrobiotaren parte dira. Giza mikrobioman garrantzitsuak dira hestean, ahoan eta azalean^[8]. Aniztasun morfologiko, metaboliko eta geografikoari esker, hainbat funtzio ekologiko bete ditzakete: karbonoa finkatzea, nitrogenoaren zikloa, konposatu organikoak berritzea eta mikrobio-komunitate sinbiotiko eta sintrofikoak mantentzea, adibidez^[9].

Ez da ezagutzen arkeo patogenoen edo parasitoen adibide garbirik. Aldiz, mutualistak edo komentsalistak izan ohi dira, hala nola metanogenoak (metanoa sortzen duten anduiak), gizakien eta hausnarkarien traktu gastrointestinalean bizi direnak, non kopuru handiak digestioa errazten baitu. Metanogenoak biogasa ekoizteko eta hondakin-urak tratatzeko ere erabiltzen dira, eta bioteknologiak tenperatura altuak eta disolbatzaile organikoak jasan ditzaketen arkeo extremofiloen entzimak ustiatzen ditu.

1. ↑ (Ingelesez) Woese, C R; Kandler, O; Wheelis, M L. (1990-06). «Towards a natural system of organisms: proposal for the domains Archaea, Bacteria, and Eucarya.» Proceedings of the National Academy of Sciences 87 (12): 4576–4579.  doi:10.1073/pnas.87.12.4576. ISSN 0027-8424. PMID 2112744. PMC PMC54159. (Noiz kontsultatua: 2024-01-08).
2. ↑ Petitjean, Céline; Deschamps, Philippe; López-García, Purificación; Moreira, David. (2014-12-19). «Rooting the Domain Archaea by Phylogenomic Analysis Supports the Foundation of the New Kingdom Proteoarchaeota» Genome Biology and Evolution 7 (1): 191–204.  doi:10.1093/gbe/evu274. ISSN 1759-6653. PMID 25527841. PMC PMC4316627. (Noiz kontsultatua: 2024-01-08).
3. ↑ «Arkeo» Euskalterm (Noiz kontsultatua: 2024-01-10).
4. ↑ (Ingelesez) Pace, Norman R.. (2006-05). «Time for a change» Nature 441 (7091): 289–289.  doi:10.1038/441289a. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2024-01-08).
5. ↑ (Ingelesez) Stoeckenius, W. (1981-10). «Walsby's square bacterium: fine structure of an orthogonal procaryote» Journal of Bacteriology 148 (1): 352–360.  doi:10.1128/jb.148.1.352-360.1981. ISSN 0021-9193. PMID 7287626. PMC PMC216199. (Noiz kontsultatua: 2024-01-09).
6. ↑ (Ingelesez) «Archaea» Basic Biology (Noiz kontsultatua: 2024-01-09).
7. ↑ (Ingelesez) Chow, Chanelle; Padda, Kiran Preet; Puri, Akshit; Chanway, Chris P.. (2022-09-20). «An Archaic Approach to a Modern Issue: Endophytic Archaea for Sustainable Agriculture» Current Microbiology 79 (11): 322.  doi:10.1007/s00284-022-03016-y. ISSN 1432-0991. (Noiz kontsultatua: 2024-01-09).
8. ↑ (Ingelesez) Bang, Corinna; Schmitz, Ruth A.. (2015-09). Narberhaus, Franz ed. «Archaea associated with human surfaces: not to be underestimated» FEMS Microbiology Reviews 39 (5): 631–648.  doi:10.1093/femsre/fuv010. ISSN 1574-6976. (Noiz kontsultatua: 2024-01-09).
9. ↑ Moissl-Eichinger, Christine; Pausan, Manuela; Taffner, Julian; Berg, Gabriele; Bang, Corinna; Schmitz, Ruth A.. (2018-01). «Archaea Are Interactive Components of Complex Microbiomes» Trends in Microbiology 26 (1): 70–85.  doi:10.1016/j.tim.2017.07.004. ISSN 0966-842X. (Noiz kontsultatua: 2024-01-09).

Aipuaren errorea: <ref> tags exist for a group named "oh", but no corresponding <references group="oh"/> tag was found