Betelgeuse

Betelgeuse (α Ori)

Betelgeuse Orionen.
Behaketa data Garaia J2000.0      Ekinokzioa J2000.0
Konstelazioa	Orion
Igoera zuzena	05h 55m 10.3053s
Deklinazioa	+07° 24′ 25.426″
Ezaugarriak
Mota espektrala	M2Iab
Itxurazko magnitudea (V)	0.42 (0.3 to 1.2)
Itxurazko magnitudea (J)	-2.99 ± 0.10
U−B kolore indizea	2.06[1]
B−V kolore indizea	1.85[1]
Aldakor mota	SR c (erdirregular)
Astrometria
Abiadura erradiala (Rv)	+21.91 km/s
Berezko mugimendua (μ)	IZ: 24.95 ± 0.08 mas/u Dec.: 9.56 ± 0.15 mas/u
Paralajea (π)	5.07 ± 1.10 mas
Distantzia	643 ± 146 au (197 ± 45 pc)
Magnitude absolutua (MV)	−6.02[2]
Zehaztasunak
Masa	15–20 M☉
Erradioa	950-1200 R☉
Argitasuna	120,000±30,000 L☉
Gainazaleko grabitatea (log g)	-0.5[3]
Tenperatura	3,140-3,641[4] K
Metaltasuna	0.05 Fe/H[5]
Errotazioa	5 km/s
Adina	~7.3×106 urte
Beste izendapenak
Betelgeuse, α Ori, 58 Ori, HR 2061, BD +7° 1055, HD 39801, FK5 224, HIP 27989, SAO 113271, GC 7451, CCDM J05552+0724AP, AAVSO 0549+07
Datubase erreferentziak
SIMBAD	data

Betelgeuse M1-2 espektro motako supererraldoi gorria da, begi hutsez ikus daitekeen izarrik handienetakoa. Gaueko zeruko hamargarren izarrik distiratsuena izaten da, eta, Rigelen ondoren, Orion konstelazioko bigarren izarrik distiratsuena. Izar aldakor erdierregular gorrixka nabarmena da, +0,0 eta +1,6 arteko itxurazko magnitudea duena, lehen mailako edozein izarrek erakutsitako aldaketa-tarterik zabalena du. Hurbileko infragorriaren uhin-luzeretan, Betelgeuse gaueko zeruko izarrik distiratsuena da. Bayer izena α Orionis da, latinizatua Alfa Orionis bezala eta laburtua Alfa Ori edo α Ori bezala.

Gure eguzki-sistemaren erdian egongo balitz, haren azala asteroide-gerrikotik haratago egongo litzateke, eta Merkurio, Artizarra, Lurra eta Marteren orbitak hartuko lituzke. Hala ere, Esne Bidean are izar handiagoak daude, besteak beste, Mu Cephei eta VY Canis Majoris hipererraldoia. Betelgeusen masaren kalkuluek emaitza bat baino gehiago ematen dituzte: Eguzkia baino hamar edo hogei aldiz handiagoa izango litzateke. Zenbait arrazoirengatik, distantzia neurtzea nahiko zaila izan da; gaur egungo estimaziorik onenak Eguzkiaren 500 eta 600 argi-urte bitartekoak dira, eta ziurgabetasun handia dago nahiko hurbileko izar bat izateko. Bere magnitude absolutua -6 inguru da. 10 milioi urte baino gutxiago ditu Betelgeusek, eta azkar eboluzionatu du, masa handia duelako. Bere eboluzioa supernoba-leherketarekin amaitzea espero da, 100.000 urte baino gutxiagoan seguruenik. Orion OB1 elkartean (Orionen Gerrikoan dauden izarrak barne dituena) jaio zen, baina bertatik bota zuten eta, orain, izarren arteko ingurunean mugitzen da, 30 km/sko abiaduran. Bere mugimenduak lau argi-urteko zabalera duen arku-talka bat sortzen du.

1920an, Betelgeuse izan zen fotosferaren tamaina angeluarra neurtu zen lehenengo izarra Eguzkitik kanpo. Ondorengo azterketek diametro angeluarra (i.e., itxurazko tamaina) 0,042 eta 0,056 arku-segundo bitartekoa izan dute; determinazio-maila hori bere esferikotasun gabeziari, ertzaren iluntzeari, pultsazioei eta uhin-luzera desberdinei egozten zaie. Inguratzaile konplexu eta asimetriko batez ere inguratuta dago, izarraren beraren masa galtzeak sortua, izarra bera baino 250 aldiz handiagoa dena. Betelgeusek Lurrean duen diametro angeluarra R Doradusek eta Eguzkiak baino ez dute gainditzen.

2019ko urritik aurrera, Betelgeuseren distira gutxitzen hasi zen, eta 2020ko otsailaren erdialdera distira gutxitu egin zitzaion 3 inguruko faktore batean, 0,5etik 1,7 magnitudera. 2020ko otsailaren 22rako, Betelgeusek distira galtzeari utzi eta berriz hasi zen irabazten; eta, 2022ko otsailaren 25ean jakinarazi zen bezala, distira berriro normaltasunera itzuli zen. Infragorrien behaketek ez zuten aldaketa esanguratsurik aurkitu distiran azken 50 urteetan. Horrek esan nahi du itzaltzea edo "tamaina handiko hauts zirkunestelarra" aldatu zelako gertatu zela, izarraren argitasuna aldatu beharrean. Hubble teleskopio espaziala erabiliz egindako 2022ko azterketa baten arabera, hauts oklusiboa gainazaletik masa kanporatzeak sortu zuen. Gainazaletik masa kanporatze horrek materiala botatzen du izarretik milioika kilometrora, eta gero hoztu egin zen, izarraren distira galera eragin zuen hautsa sortzeko.

1. ↑ ^{a b} Nicolet, B.. (1978). «Catalogue of homogeneous data in the UBV photoelectric photometric system» Astronomy and Astrophysics 34: 1–49. Bibcode: 1978A&AS...34....1N..
2. ↑ {{erreferentzia |izenburua=Betelgeuse |egilea=Wolfram Alpha |url=http://www.wolframalpha.com/input/?i=betelgeuse |data=2009-5-18
3. ↑ Lobel, Alex; Dupree, Andrea K.. (2000). «Modeling the Variable Chromosphere of α Orionis» (PDF) The Astrophysical Journal, 545 (1): 454–74.  doi:10.1086/317784. Bibcode: 2000ApJ...545..454L..
4. ↑ Harper, Graham M.; Brown, Alexander; Lim, Jeremy. (2001). «A Spatially Resolved, Semiempirical Model for the Extended Atmosphere of α Orionis (M2 Iab)» The Astrophysical Journal, Volume 551, Issue 2, pp. 1073-1098. 551 (2): 1073–1098.  doi:10.1086/320215. Bibcode: 2001ApJ...551.1073H..
5. ↑ Ramírez, Solange V.. (2000). «Stellar Iron Abundances at the Galactic Center» (PDF) The Astrophysical Journal, 537 (1): 205–20.  doi:10.1086/309022. Bibcode: 2000ApJ...537..205R..