Izurri Beltza

Izurri Beltza
Mota	agerraldi pandemia
Denbora-tarte	1346 - 1352
Kokaleku	1338 - Asia Europa Iparraldeko Afrika Kaukasia
Herrialdea	Georgia, Azerbaijan, Errusia eta Armenia
Kausa	Oriental rat flea (en) Arratoi beltz
Pertsona hilak	75.000.000
Osatuta
Izurri pneumoniko izurri buboniko

Error in template * unknown parameter name (Plantilla:infotaula esdeveniments): "irudia"

Izurri Beltza, Izurrite Beltza, Heriotza Beltza, Izurri Handia edo Izurri Buboniko Handia gizateriaren historian jasotako pandemiarik hilgarriena izan zen. Europan 1347 eta 1351 artean izan zuen bere une gorena eta Eurasian 75 eta 200 milioi pertsona artean hil zituela kalkulatzen da^[1][2][3]. Zientzialari gehienen ustetan, Izurri Beltza izurri bubonikoaren agerraldia izan zen, historian zehar zenbait alditan izan den epidemia dena. Yersinia pestis izeneko bakteriak sortu zuen^[4][5][6], arratoi beltzak (Rattus rattus) zeramatzan arkakusoen bidez zabalduta. Izurriteak hainbat nahasmendu erlijioso, sozial eta ekonomiko sortu zituen, eta eragin sakonak izan zituen Europako historian.

Izurri Beltza, ziur aski, Erdialdeko Asian^[7] edo Ekialdeko Asian sortu zen^{[8][9][10][11][12]}, Issyk-Kul lakuaren inguruetatik (gaur egun, Kirgistanen)^[13], eta Zetaren Bidean zehar zabaldu zen: adibidez, Krimeara 1343an iritsi zen^[14]. Handik, litekeena da Genovako merkataritza ontzietan zihoazen arratoi beltzetan bizi ziren arkakusoek garraiatua izatea, Mediterraneoko arro osoan barrena.

Kalkuluen arabera, izurri beltzak Europako biztanleriaren % 30 eta % 60 artean hil zuen^[15]. Guztira, izurriteak munduko populazioa 475 milioitik 350-375 milioira murriztu bide zuen XIV. mendean^[16]. Europako populazioak 200 urte behar izan zituen aurreko kopurua berreskuratzeko^[17], eta eskualde batzuetan (Florentzian, esaterako) XIX. mendea arte ez zen hori jazo^[18][19][20]. Izurritearen agerraldiak XX. mendearen hasierara arte berriz gertatu ziren.

1. ↑ (Ingelesez) Tuesday, 29 January 2008 Will DunhamABC/Reuters. (2008-01-29). «Black death 'discriminated' between victims» www.abc.net.au (Noiz kontsultatua: 2020-03-29).
2. ↑ (Ingelesez) De-coding the Black Death. 2001-10-03 (Noiz kontsultatua: 2020-03-29).
3. ↑ Philipkoski, Kristen. (2001-10-03). «Black Death's Gene Code Cracked» Wired ISSN 1059-1028. (Noiz kontsultatua: 2020-03-29).
4. ↑ Martin, Xabier. (2011-09-22). «Herio Beltzaren eragilea» Berria.^{[Betiko hautsitako esteka]}
5. ↑ (Ingelesez) «Plague» www.who.int (Noiz kontsultatua: 2020-03-29).
6. ↑ (Ingelesez) Raoult, Didier; Aboudharam, Gérard; Crubézy, Eric; Larrouy, Georges; Ludes, Bertrand; Drancourt, Michel. (2000-11-07). «Molecular identification by “suicide PCR” of Yersinia pestis as the agent of Medieval Black Death» Proceedings of the National Academy of Sciences 97 (23): 12800–12803.  doi:10.1073/pnas.220225197. ISSN 0027-8424. PMID 11058154. (Noiz kontsultatua: 2020-08-13).
7. ↑ (Ingelesez) Spyrou, Maria A.; Musralina, Lyazzat; Gnecchi Ruscone, Guido A.; Kocher, Arthur; Borbone, Pier-Giorgio; Khartanovich, Valeri I.; Buzhilova, Alexandra; Djansugurova, Leyla et al.. (2022-06-15). «The source of the Black Death in fourteenth-century central Eurasia» Nature: 1–7.  doi:10.1038/s41586-022-04800-3. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2022-06-16).
8. ↑ CNN, Julia Hollingsworth. «The plague in China, from ancient times to now» CNN (Noiz kontsultatua: 2020-03-30).
9. ↑ (Ingelesez) Bramanti, Barbara; Stenseth, Nils Chr.; Walløe, Lars; Lei, Xu. (2016). Yang, Ruifu ed. «Plague: A Disease Which Changed the Path of Human Civilization» Yersinia pestis: Retrospective and Perspective (Springer Netherlands): 1–26.  doi:10.1007/978-94-024-0890-4_1. ISBN 978-94-024-0890-4. (Noiz kontsultatua: 2020-03-30).
10. ↑ (Ingelesez) Wade, Nicholas. (2010-10-31). «Europe’s Plagues Came From China, Study Finds» The New York Times ISSN 0362-4331. (Noiz kontsultatua: 2020-03-30).
11. ↑ (Ingelesez) «Black Death | Causes, Facts, and Consequences» Encyclopedia Britannica (Noiz kontsultatua: 2020-03-30).
12. ↑ (Ingelesez) Wade, Nicholas. «Black Death's Origins Traced to China» query.nytimes.com (Noiz kontsultatua: 2020-03-30).
13. ↑ Galarraga Aiestaran, Ana. (2022-06-16). «Izurri beltzaren jatorri geografiko eta genetikoa argitu dituzte» Zientzia.eus (Noiz kontsultatua: 2022-06-16).
14. ↑ (Ingelesez) «BBC - History - British History in depth: Black Death: The Disease» www.bbc.co.uk (Noiz kontsultatua: 2020-03-30).
15. ↑ Alchon, Suzanne Austin.. (2003). A pest in the land : new world epidemics in a global perspective. (1st ed. argitaraldia) University of New Mexico Press ISBN 0-8263-2870-9. PMC 50773314. (Noiz kontsultatua: 2020-03-30).
16. ↑ (Ingelesez) Bureau, US Census. «Historical Estimates of World Population» The United States Census Bureau (Noiz kontsultatua: 2020-03-30).
17. ↑ «TIME Europe | A Distant Mirror | 7/17/2000» web.archive.org 2008-07-25 (Noiz kontsultatua: 2020-03-30).
18. ↑ Nauert, Charles G.. (2006). The A to Z of the Renaissance.. Scarecrow Press ISBN 978-1-4617-1896-3. PMC 863202742. (Noiz kontsultatua: 2020-03-30).
19. ↑ Jussila, Heikki.. (2017). Sustainable Development and Geographical Space : Issues of Population, Environment, Globalization and Education in Marginal Regions.. Routledge ISBN 978-1-351-72481-4. PMC 1124606124. (Noiz kontsultatua: 2020-03-30).
20. ↑ Goldthwaite, Richard A.,. (2009). The economy of Renaissance Florence. Johns Hopkins University Press ISBN 978-0-8018-9688-0. PMC 549522421. (Noiz kontsultatua: 2020-03-30).