Tamerlan

Tamerlan
Irudi gehiago
Timuridoen dinastiako Emir 1370eko apirilaren 9a - 1405eko otsailaren 14a - Khalil Sultan (en) →
Bizitza
Jaiotza	Shahrisabz, 1336ko apirilaren 9a
Heriotza	Otrar (en) , 1405eko otsailaren 19a (68 urte)
Hobiratze lekua	Gur-e Amir
Familia
Aita	Taraghai
Ama	Tekina Khatun
Ezkontidea(k)	Saray Malik Katun (en) Cholpan-Mulk Aga (en) Uljay-Turkan aga (en) Dilshad aga (en)
Seme-alabak	ikusi Shah Rukh (en) Miran Shah (en) Jahangir Mirza ibn Timur (en) Umar Shaikh (en) Aka Begi (en)
Leinua	Timurid dynasty (en)
Hezkuntza
Hizkuntzak	Txagatai hizkuntza persiera Middle Mongolian (en)
Jarduerak
Jarduerak	gudaria
Parte-hartzailea Timur's Counter Siege (en)
Altuera	1,72 metro
Gradua	Baig (en) Mirza (en) Khagan
Sinesmenak eta ideologia
Erlijioa	sunismoa

Tamerlan^[1] (persieraz: تيمور لنگ‎, Timür-i lang, «Timur herrena») edo Timur (persieraz: تیمور‎, Timūr, txagataiz: Temür‎ «burdina») Keshetik (Transoxiana) gertu jaioa (1336ko apirilaren 9a [25 Ša'bān, 736]^{[Oh 1]} - Otrar, Txinarako bidean, 1405eko otsailaren 17a [17 Ša'bān, 807]) konkistatzaile, buruzagi militar eta politiko turko-mongola izan zen^[2], Asia Erdialdeko konkistatzaile nomada handienetako azkena. Tamerlanek Timurtar Inperioa sortu zuen, hedadura handiena bere agindupean lortu zuena, gaur egungo Afganistan, Iran, Irak, Kaukasia, Turkiaren zati bat eta Erdialdeko Asia hartuz. Komandante garaiezina, historiako lider militar eta taktiko handienetakotzat jotzen da, baita basatienetakotzat ere^[3][4][5].​​​ Tamerlan artearen eta arkitekturaren mezenas handitzat ere hartzen da, Ibn Khaldun, Hafez edo Hafiz-i Abru gisako intelektualekin erlazionatu baitzen, eta bere erregealdiak pizkunde timurtarra ekarri zuen^{[3]:341–342 or.}.

Bi hamarkada pasatxoan, turko-mongol jatorriko musulman noble horrek Eurasiako zortzi milioi kilometro koadro konkistatu zituen^[6]. 1382 eta 1405 bitartean, bere armada handiek Eurasiako kontinentea zeharkatu zuten, Delhitik Moskuraino, Erdialdeko Asiako Tian Shan mendikatetik Anatoliako Tauro mendietaraino, konkistatuz, birkonkistatuz, hiri batzuk suntsituz eta beste batzuk barkatuz, Tamerlanek Anatolian egindako kanpainek arriskuan jarri zuten existentzia. Tamerlanen ospea Europan zehar hedatu zen, non, mendeetan zehar, eleberrigile eta beldurgarria izan zen. Konkistek zuzenago erasandako herri batzuentzat, haien oroimenak, zazpi mende geroago, fresko dirau oraindik, dela Ekialde Hurbileko hirien suntsitzaile gisa, dela botere nomadaren azken buruzagi nagusi gisa.

1336ko apirilaren 9an, Transoxianako (egungo Uzbekistan) Barlaseko konfederazio nomadan jaioa, Tamerlanek Txagataiko mendebaldeko khanerriaren kontrola hartu zuen 1370erako. Handik abiatuta, kanpaina militarren buru izan zen Asiako mendebaldean, hegoaldean eta erdialdean, Kaukasian eta Errusiako hegoaldean, eta, ibilbidean, Urrezko Hordako khanak; Egiptoko eta Siriako mamelukoak; indarra hartzen ari zen Otomandar Inperioa, eta, Indian, Delhiko sultanerri berantiarra garaitu zituen, eta agintaririk boteretsuena bihurtu zen^[7]. Konkista horietatik aurrera, Timurtarren Inperioa sortu zuen, baina hura hil eta gutxira zatitu zen inperioa.

Tamerlan izan zen Eurasiako estepako konkistatzaile nomada handienetako azkena, eta bere inperioak XVI. eta XVII. mendeetan ezarri zituen bolboraren inperio islamiarrak (hau da, otomandar, safavida eta mogol inperioak), egituratuagoak eta iraunkorragoak^[8][9][10].​​​ Tamerlán turkiarren eta mongolen ondorengoa zen, eta, ziurrenik, haietako baten zuzeneko ondorengoa ez bazen ere, Gengis Khanekin arbaso komun bat zuen aitaren aldetik^[11][12][13], nahiz eta autore batzuek iradoki duten haren ama Khanaren ondorengoa izan zitekeela. Argi zegoen Gengis Khanen konkistek bere bizitzan utzitako ondarea aldarrikatu nahi zuela^[14].​ Tamerlanek mongolen inperioaren berrezarpena irudikatzen zuen, eta, Gerard Chaliand-en arabera, Gengis Khanen oinordekotzat zuen bere burua^[15].

Beatrice Forbes Manz-en arabera, «bere korrespondentzia formalean, Tamerlanek bizitza osoan jarraitu zuen bere burua aurkezten txingisidarren eskubideen zaharberritzaile gisa». Iran, mameluko eta otomandarren aurkako kanpainak justifikatu zituen usurpatutako lurren gaineko mongolen kontrol legitimoa berrezartzeko^[16]. Bere konkistak legitimatzeko, Tamerlanek sinbolo eta hizkera islamiarretan oinarritu zen, bere burua «Islamaren Ezpata» izendatu zuen. Hezkuntza eta erlijio erakundeen mezenas izan zen. Bere bizitzan zehar, Borjiginen ia buruzagi guztiak islamera bihurtu zituen. Tamerlanek modu erabakigarrian garaitu zituen Ospitaleko Zaldunak Esmirnako setioan, bere buruari «ghazi» (borrokalari) deituz^[17].​ Bere erregealdiaren amaieran, Tamerlanek Txagataiko Kkanerriaren, Ilkhanerriaren eta Urrezko Hordaren soberakin guztien gaineko kontrol osoa irabazia zuen, eta, Txinan, Yuan dinastia berrezartzen ere saiatu zen.

Tamerlanen armadak multietnikoak eta beldurgarriak ziren Asian, Afrikan eta Europan^[17], eta haien kanpainek arrakasta handia izan zuten^[18]. Adituek uste dute haien kanpaina militarrek 17 milioi pertsona hil zituztela, hau da, une hartan munduko populazioaren % 5 inguru^[19][20]. Konkistatu zituen eremu guztietatik, Khwarezm izan zen bere espedizioekin gehien sufritu zuena, hainbat aldiz altxatu baitzen haren aurka^[21].

Tamerlan, Ulugh Beg sultan timurtar, astronomo eta matematikariaren aitona zen, Erdialdeko Asia gobernatu zuena 1411tik 1449ra, eta Baburren herenaitona (1483-1530), Mogol Inperioaren sortzailea, orduan Indiako azpikontinente ia osoa gobernatu zuena^[22][23].​

1. ↑ Euskaltzaindia. (2016-09-30). (PDF) 181. araua: Erdi Aroko pertsona-izenak. Iruñea, 16 or..
2. ↑ (Ingelesez) «History of Central Asia | People, Culture, Religion, Countries, & Islam | Britannica» www.britannica.com (Noiz kontsultatua: 2024-09-01).
3. ↑ ^{a b} Marozzi, Justin (2004). Tamerlane: Sword of Islam, conqueror of the world. HarperCollins.
4. ↑ (Ingelesez) Meri, Josef W.. (2006). Medieval Islamic Civilization: An Encyclopedia. Psychology Press ISBN 978-0-415-96690-0. (Noiz kontsultatua: 2024-09-01).
5. ↑ (Ingelesez) «Timur | Biography, Conquests, Empire, & Facts | Britannica» www.britannica.com 2024-07-19 (Noiz kontsultatua: 2024-09-01).
6. ↑ «ELMUNDO.ES | SUPLEMENTOS | MAGAZINE 365 | Tamerlán, el sanguinario conquistador mongol de Samarkanda» www.elmundo.es (Noiz kontsultatua: 2024-09-01).
7. ↑ (Ingelesez) Shahane, Girish. (2016-12-28). «Counterview: Taimur's actions were uniquely horrific in Indian history» Scroll.in (Noiz kontsultatua: 2024-09-01).
8. ↑ Darwin, John (2008). After Tamerlane: the rise and fall of global empires, 1400–2000. Bloomsbury Press. pp. 29, 92. ISBN 978-1596917606
9. ↑ Manz 1999, 1 orr. .
10. ↑ Marozzi, Justin. (2006). Tamerlane : sword of Islam, conqueror of the world. Cambridge, MA : Da Capo Press ISBN 978-0-306-81465-5. (Noiz kontsultatua: 2024-09-01).
11. ↑ Donald M. Seekins, Richard F. Nyrop (1986). Afghanistan A Country Study · Volume 550, Issues 65-986 (en inglés). The Studies. p. 11. ISBN 978-0160239298 – via University of California. «Timur was of both Turkish and Mongol descent and claimed Genghis Khan as an ancestor»
12. ↑ International Association for Mongol Studies; Secretariat, Kokusai Kōryū Kikin; Unesco (2002). Eighth International Congress of Mongolists being convened under the patronage of N. Bagabandi, president of Mongolia (en inglés). OUMSKh-ny Nariĭn bichgiĭn darga naryn gazar. p. 377 – via Indiana University. «First of all, Timur's genealogy gives him a common ancestor with Chinggis Khan in Tumbinai – sechen or Tumanay Khan».
13. ↑ (Ingelesez) Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Н. Багабандийн ивээлд болж буй Олон Улсын Монголч Эрдэмтний VIII их хурал (Улаанбаатар хот 2002.VIII.5-11): Илтгэлүүдийн товчлол. OUMSKh-ny Nariĭn bichgiĭn darga naryn gazar 2002 (Noiz kontsultatua: 2024-09-01).
14. ↑ Martin, Richard C., ed. (2004). Encyclopedia of Islam and the Muslim world. Macmillan Reference USA : Thomson/Gale ISBN 978-0-02-865603-8. (Noiz kontsultatua: 2024-09-01).
15. ↑ Gérard Chaliand, Nomadic Empires: From Mongolia to the Danube translated by A.M. Berrett, Transaction Publishers, 2004. translated by A.M. Berrett. Transaction Publishers, p. 75. ISBN 076580204X. Limited preview en Google Libros. p. 75., ISBN 076580204X, p. 75., "Timur Leng (Tamerlane) Timur herrena izenez ezaguna (1336-1405) turkiar musulmana zen, bere arbasoen inperioa birsortu nahi zuena. Jenio militar bat zen; bere denbora librean, xakean jokatzea maite zuen bere taktika eta trebetasun militarrak hobetzeko. Eta botere absolutua egikaritu bazuen ere, bere buruari ez zion sekula emir baino deitu", "Timur Leng (Tamerlán) Timur, herrena (1336-1405) Txagataiko Umus-eko turkiar musulmana zen, eta Gengis Khanen oinordekotzat zuen bere burua".
16. ↑ (Ingelesez) Manz, Beatrice Forbes. (1998-04). «Temür and the problem of a conqueror's legacy» Journal of the Royal Asiatic Society 8 (1): 21–41.  doi:10.1017/S1356186300016412. ISSN 1474-0591. (Noiz kontsultatua: 2024-09-01).
17. ↑ ^{a b} Marozzi, Justin (2004). Tamerlane: Sword of Islam, conqueror of the world. HarperCollins. 91. or.
18. ↑ Matthew White: Atrocitology: Humanity's 100 Deadliest Achievements, Canongate Books, 2011, ISBN 9780857861252, section "Timur"
19. ↑ «The Rehabilitation of Tamerlane». Chicago Tribune. 17 de enero de 1999.
20. ↑ (Ingelesez) Saunders, J. J.. (2001-03-29). The History of the Mongol Conquests. University of Pennsylvania Press ISBN 978-0-8122-1766-7. (Noiz kontsultatua: 2024-09-01).
21. ↑ Barthold, V.V. (1962). Four studies on the History of Central Asia, vol. 1 (Second Printing, 1962 edición). Leiden, E.J.Brill. p. 61
22. ↑ «Timur». Encyclopædia Britannica, Online Academic Edition. 2007.
23. ↑ Beatrice F. Manz (2000). «Tīmūr Lang». Encyclopaedia of Islam 10 (2nd edición). Brill. Archivado desde el original el 7 de febrero de 2015. Consultado el 24 de abril de 2014

Aipuaren errorea: <ref> tags exist for a group named "Oh", but no corresponding <references group="Oh"/> tag was found