Imperio a Britaniko

Imperio a Britaniko
Wagayway
Dagiti lugar ti lubong nga idi ket paset iti Britaniko nga Imperio. Ti agdama a Ballasiw Taaw a Teritorio ti Britaniko naugisan iti babab ti nalabbaga ti naganda.

Ti Imperio a Britaniko ket buklen dagiti masakupan, dagiti kolonia, dagiti protektorado, dagiti keddeng ken dagiti dadduma pay a teritorio a tinurayan wenno inadministro babaen ti Nagkaykaysa a Pagarian. Daytoy ket nagtaud dagiti ballasiw taaw a kolonia ken dagiti komersio a puesto nga inpabangon babaen ti Inglatera kadagidi naladaw a maika-16 kenmaika-17 a siglo. Iti katurayanna, isu daytoy idi ti kadakkelan nga imperio iti pakasaritaan ken, para iti sumurok a siglo, isu idi ti kangrunaan a bileg ti sangalubongan.^[1] Babaen idi 1922 ti Imperio a Britaniko ket nagtengtenggel ti panagpallayog kadagiti sumurok a 458 a riwriw a tattao, maysa a paglima iti populasion ti lubong iti dayta a panawen,^[2] ken sumakop ti nasursurok ngem 33,700,000 km² (13,012,000 sq mi), a gangani a maysa a pagkapat iti dagup a kalawa ti daga ti Daga.^[3][4] A kas ti nagbanagan daytoy, ti bukodna a politiko, linguistiko ken kultura a legado ket sapasap a nawatiwat. Idi kapigsa ti bileg ti imperio, kankanayon a makunkuna a "ti Init ket saan a lumlumnek idiay Imperioa Britaniko" gapu ti kawatiwatna ti ballasiw ti lubong ket makasigurado a ti Init ket agranraniag iti maysa kadagiti nadumaduma a teritoriona.

Idi panawen ti Tawen iti Panagduktal kadagidi maika-15 ken maika-16 a siglo, ti Portugal ken Espana ket nangirugida kadagiti panagbaniaga ti Europa a lubong, ken iti daytoy a pamay-an nakapatakder ti dakkel a imperio ti ballasiw taaw. Ti panagapapalna kadagiti naaramid a kinabaknang dagitoy nga imperio, ti Inglatera, Pransia ken ti Olanda ket nangrugida n nangibangon kadagiti kolonia ken dagiti bukodda a komersio a luglugar idiay Kaamerikaan ken Asia.^[5] Dagiti serie a gubgubat kadagidi maika-17 ken maika-18 a siglo iti Olanda ken Pransia ket nangibati ti Ingletara (ken idi ti, sumaganad a kappon a nagbaetan ti Inglatera ken Eskoses idi 1707, Gran Britania) ti katurayan a bileg a kolonia idiay Amianan nga Amerika ken India. Ti pakakapukaw dagiti Sangapulo ket tallo a Kolonia idiay Amianan nga Amerika idi 1783 kalpasan ti maysa a gubat iti panagwayawaya ket nakaawan ti Britania kadagiti kadaanan ken dagiti kaaduan ti populasionna a kolonia.

Ti Panakaimatangan ti Britaniko ket naiturong idin ti Aprika, Asia ken ti Pasipiko. Kalpasan ti panakaabak iti Napoleoniko a Pransia idi 1815, ti Britain ket nagganganas ti maysa a siglo nga awan ti simmuppiat ti panagturayna, ken nagpadakkel kadagiti tinengtengngelna iti ballasiw ti lubong. Dagiti immadadu a gatad iti panagturay ket naited kadagiti bukodna a puraw nga agnanaed a kolonia, nga adda dagitoy ket naidasig manen a kas dagiti pagturayan.

Ti panagdakkel ti Alemania ken ti Estados Unidos ket namarunor ti ekonomiko a panagdaulo ti Britania babaen ti gibus iti maika-19 a siglo. Dagisi simmaruno a milisia ken ekonomika a panagirteng a nagbaetan ti Britania ken Alemania ket dagitoy ti kangrunaan a gapuanan iti Umuna a Sangalubongan a Gubat, nga iti daytoy ket ti Britania ket nadagsen a nagtaltalek kadagiti bukodna nga imperio. Ti suppiat ket nakaikabil ti dakkel a panagbusbos ken panagirteng ti populasion iti Britania, ken urayno ti imperio ket nakagun-od ti kadakkelan a panaggay-atna ti teritorio idi kalkalpas ti gubat, daytoy ket saanen nga nagmaymaysa ti industria wenno milisia a bileg. Ti Maikadua a Sangalubongan a Gubat ket nakapakita kadagiti kolonia ti Britania idiay Abagatan a daya nga Asia ket nasakupan babaen ti Hapon, a daytoy ket nakadadael ti dayaw ti Britaniko ken nangipardas ti panakapaay iti imperio, urayno ti Britania ken dagiti kumaduaanna ket nagballigida. Ti India, ti kangrunaan ken kaaduan ti populasion a tagikua ti Britania, ket nakagun-od ti panakawayawaya iti dua a tawen kalpasan ti gubat.

Kalpasan ti Maikadua a sangalubongan a Gubat, a kas paset ti dakdakkel a dekolonisasion a tignay babaen dagiti Europeano a bileg, ti Britania ket kaaduan a nagited ti panakawaya dagiti teritoriona iti Imperio a Britaniko. Daytoy a pamay-an ket nalpas babaen ti panakaisubli ti Hong Kong iti Tsina idi 1997. Dagiti 14 a Ballasiw Taaw a Teritorio ti Britaniko ket nabati babaen ti Britaniko a katurayan. Kalpasan ti panakawayawaya, adu kadagiti dati a kolonia ti Britaniko ket timmiponda ti Mankomunidad dagiti Pagilian, ti maysa a nawaya nga asosasion dagiti nawaya nga estado. Dagiti sangapulo ket innem a Mankomunidad a pagilian ket makibinningayda ti bukodda a daulo iti estado, Reina Isabel II, a kas dagiti Mankomunidad a pagarian.