Back Wetenskap Afrikaans Wissenschaft ALS ሳይንስ Amharic Ciencia AN Witancræft ANG विज्ञान ANP علم Arabic صيونص ARY علم ARZ বিজ্ঞান Assamese
| Paset ti serie iti |
| Siensia |
|---|
 |
| Kategoria |
Ti siensia (manipud iti Latin scientia, a kayatna a sawen ket "pannakaammo") ket maysa a sistematiko a gandat nga agpabangon ken agurnong ti pannakaammo iti porma iti masubokan a panangipalpalawag ken dagiti maipadto a maipanggep ti law-ang.[1] Iti nadaan ken asideg a makaikabagian a kayatna a sawen (nabirukan, kas pagarigan, iti Aristotle), ti "siensia" ket mangitudo ti bagi iti napatalgedan a pannakaammo, iti kita a mabalin ti lohiko ken marasonan a pannakaipalpalawag (kitaen dita Pakasaritaan ken Pilosopia baba).[2] Manipud idi klasiko a taga-ugma ti siensia a kas kita itipannakaammo ket asideg idi a maisilsilpo iti pilosopia. Idi nasapa a moderno a panawen dagiti balikas a "siensia" ken "pilosopia" ket sagpaminsan nga agsinnublat a maus-usar iti Pagsasao nga Ingles. Babaen ti maika-17 a siglo, ti masna a pilosopia (a tatta nga aldwen ket makunkuna a "masna asiensia") ket naikapanunutan idi a nailasin a sanga iti pilosopia.[3] Nupay kasta, ti "siensia" ket nagtultuloy a naus-usar iti nalawlawa a kapanunotan a mangibaga ti napatalgedan a pannakaammo a maipangngep ti maysa a topiko, a kasla iti panagus-usar ti moderno a termino a kas ti biblioteka a siensia wenno politiko a siensia.
Iti moserno a panagusar, ti "siensia" ket kaaduan a mangitudo ti pamay-an a panagkamat ti pannakaammo, a saan laeng a ti pannakaammo a kabukbukodan. Daytoy ket "kadawyan a natrato a kasla kapadpada ti ‘masna ken maipapan ti bagi a siensia’, ken isu nga naigawidan kadagiti sanga iti panagadal a mangibaga ti penomena iti materiales aa law-ang ken dagiti bukodda a linteg, a sagpaminsan nga adda dagiti naibagbaga a pannakalaksid iti puro a matematiko. Daytoy tattan ti agturay a kapanunutan iti ordinario a panagusar."[4] Ti akakikid a kapanunutan iti "siensia" a naparang-ay dagiti sientista a kas ni Johannes Kepler, Galileo Galilei ken Isaac Newton ket nagrugida a nagannurot ti linlinteg iti katutubo a kas ti linteg iti panaggunay ni Newton. Iti daytoy a paset ti panawen kadawyan daytoy a nagbalin a nangitudtiudo ti masna apilosopia a kas ti "masna asiensiae". Kadagiti napalabas iti maika-19 a siglo, ti balikas a "siensia" ket immadu a nagbalin a maikumaduaan ti sientipiko a pamay-an, ti nadisplina a pamay-an ti panagadal ti masna a lubong, a mairaman ti pisika, kimika, heolohia ken biolohia. Idi maika-19 a siglo daytoy a ti termino a sientista ket napartuat idi babaen ti naturalista a teologo a ni William Whewell tapno mailasin kadagiti agbirbiruk ti pannakaammo iti katutubo ken dagiti agbirbiruk ti pannakaammo kadagiti sabsabali a disiplina. TiOxford nga Inggles a Diksionario ket petsaanna ti nagtaudan iti balikas a "sientista" idi 1834. Daytoy ket sagpaminsan a nangibati ti panagadal iti kapanunutan ti nagtagitaoan ken kagimongan iti maysa a nailimbo a linguistiko, a daytoy ket nasolbar babaen ti pannakaidasig dagitoy a luglugar iti akademiko a panagadal a kas ti siensia sosial. Ken dagiti pay maipada, adda dagiti sasabali pay a nangruna a lugar iti naidisiplina a panagadal ken pannakaammo nga adda tatta nga aldaw a babaen ti sapasap a pangyuna iti "siensia", a kas ti pormal a siensia ken naipakat a siensia.
- ^ "... ti moderno a siensia ket maysa a panaduktal ken maysa pay a panagparnuay. Daytoy idi ket maysa a naduktalan a ti katutubo ket sapasap nga agnanayon nga agtignay tapno maipalpalawag dagiti linteg ken ti pay matematiko; ken nasken dagiti panagparnuay dagiti ramramit ken pamay-an, konsepto, aparato, ken organisasion para iti panangipakita dagiti pannakakadawyan ken panangitalged kadagiti kasla linteg a panakapalplawagan." —p.vii, J. L. Heilbron, (2003, editor-in-chief) Ti Oxford a Kumaduaan ti Pakasaritaan ti Moderno a Siensia New York: Unibersidad ti Oxford a Pagmalditan ISBN 0-19-511229-6
- "science". Merriam-Webster Online Dictionary. Merriam-Webster, Inc. Naala idi 2011-10-16.
3 a: pannakaammo wenno sistema iti pannakaammo a sumaksakop kadagiti sapasap a kinapudno wenno panagpataray kadagitisapasap a linteg a naipangpangruna no naala ken nasubokan babaen ti sientipiko a pamay-an b: iti kastoy a pannakaammo ween iti kastoy a sistema iti pannakaammo a nmaipanggep ti maipapan ti bagi a lubong ken ti bukodna a penomena
- "science". Merriam-Webster Online Dictionary. Merriam-Webster, Inc. Naala idi 2011-10-16.
- ^ Aristotles, ca. maika-4 a siglo BCE "Nicomachean Ethics Book VI, and Metaphysics Book I:". "Iti sapasap ti senial iti pannakaammo wenno saan a pannakaikaskaso ket isu ti abilidad ti mangisuro, ken para iti daytoy a rason datayo ket agtenggel ti arte ngem ti panagpadas ti sientipiko a pannakaammo (epistemē); para iti artista ket makaisuro, ngem dagiti dadduma ket saan." — Aristotles. Met. 1.981b
- ^ Kas pagarigan ti Philosophiae Naturalis Principia Mathematica ni Isaac Newton (1687), ket naipatarus a "Matematiko a Pamunganayan iti Masna a Pilosopia", ken mangipanunot ti agdama idi a panagusar dagiti balikas a "masna a pilosopia", a mainaig ti "sistematiko a panagadal iti katutubo"
- ^ Oxford English Dictionary