Taga-ugma nga Ehipto

Ti taga-ugma nga Ehipto ket maysa idi a taga-ugma a sibilisasion ti Akin-amianan a daya iti Aprika, a kaaduan ti igid ti baba a gay-atan ti Karayan Nile nga iti tatta nga aldaw ket ti pagilian iti Ehípto. Ti Ehipsio a sibilisasion ket nabukel idi panawen ti 3150 BC (babaen ti binnagbagaan nga Ehipsio a kronolohia)^[1] a ti politikal a panagtitipon iti Ngato ken Baba nga Ehipto babaen ti immuna a paraón.^[2] Ti pakasaritaan iti taga-ugma nga Ehipto ket rimsua kadagiti serye dagiti natalna a Pagarian, a naisina babaen dagiti panawen dagiti mainaig a yaalsa a makunkuna a dagiti Agtengnga a Panawen: ti Daan a Pagilian iti Nasapa a Gambang a Panawen, ti Tengnga a Pagarian iti Tengnga a Gambang a Panawen ken ti Baro a Pagarian iti Naladaw a Gambang a Panawen. Ti Ehipto ket nakagaw-at ti patingga ti kabileganna iti panawen ti Baro a Pagarian, idiay Ramesside paset ti panawen, kalpasan daytoy simrek iti maysa a paset ti panawen iti nabuntog a panagapday. Ti Ehipto ket naparukma babaen kadagiti agsasaruno a gangganaet a kabilegan (a mairaman ti Persiano a panagturay) iti daytoy a Naladaw a Paset ti Panawen. Iti nagbanagan ti ipupusay ni Alehandro ti Natan-ók, maysa kadagiti heneralna, ni Ptolemy Soter, ket inbangonna ti kenkuana a kas ti agturay iti Ehipto. Daytoy a Ptolemaiko a Dinastia ket nagturay iti Ehipto aginggana idi 30 BC, idi daytoy ket nabatuag iti Romano nga Imperio ken nagbalin a Romano a probinsia.^[3]

Ti panaballigi ti taga-ugma a sibilisasion ti Ehipto ket nagun-od babaen ti abilidadna nga umampon kadagiti kasasaad iti Tanap ti Karayan Nilo. Dagiti maipadto a panaglayus ken dagiti natengngel a panagsibog iti nalames a tanap ket nagpataud kadagiti apit, a daytoy ket nangsungrod ti sosial a panagrang-ay ken kultura. Gapu ti kaadu ti nabatbati a rekurso, ti administrasion ket nagitalged ti panagala kadagiti mineral iti tanap ken dagiti nakapalikmut a rehion a desierto, ti nasapa a panagrangrang-ay iti maysa a nawaya a sistema ti panagsurat, ti organisasion dagiti naurnong a panagbangon ken dagiti agrikultura a gandat, komersio kadagiti nakapalikmut a rehion, ken ti maysa a milisia a naipanggep a mangatiw dagiti gangganaet a kabusor ken pagipatalgedan panagturay ti Ehipto. Ti panagpasayaat ken panagurnos kadagitoy nga ar-aramid ket burokrata dagiti napili a tattao nga eskriba, dagiti relihioso a daulo, ken dagiti administrador a tinengtengngel babaen ti Paraon a nagpatalged ti panagtitinnulong ken panagkaykaysa dagiti Ehipsio a tattao iti konteksto iti napasayaat a sistema dagiti relihioso a pammati.^[4][5]

Dagiti adu a naitungpal dagiti taga-ugma nga Ehipsio ket mairaman ti panagipagbatuan, panagtukod ken dagiti pamay-an ti panagbangon a dagitoy ket nangipakabael ti panagaramid dagiti nagdakkel a piramida, dagiti templo, ken dagiti obelisko; ti maysa a sistema dagiti matematika, ti maysa a naipakat ken naisumamay a sistema iti medisina, panagsibog a sistema ken dagiti pamay-an ti panagpataud ti agrikultura, dagiti immuna nga ammo a barko, dagiti Ehipsio a porselana ken dagiti pamay-an ti sarming, dagiti baro a porma iti literatura, ken ti kasapaan a naamammoan a tulag ti kappia.^[6] ti nabati ken kabayagan a legado ti Ehipto. Dagiti bukodna nga arte ken arkitektura ket kaaduan dagitoy a kinopkopia, ken dagiti tagikuana nga antigo ket inaw-awit kadagiti adayo a suli iti lubong. Dagiti nagdadakkelan a dadael ket nagparegget kadagiti kapanunutan dagiti agbanbaniaga ken mannurat kadagiti napalabas a siglo. Ti baro a panagrespeto para kadagiti antigo ken naitukiten iti nasapa a moderno a paset ti panawen ket nangiturong iti sientipiko a panag-usig iti Ehipsio a sibilisasion ken nalatlatak a panagyaman kadagiti bukodna a legado ti kultura.^[7]