Astrolabium

Een astrolabium (historisch ook astrolabe, astrolaab) is een instrument waarmee hoeken gemeten kunnen worden, voor landmeetkunde of zeevaart of sterrenkunde. Voor de zeevaart en sterrenkunde gaat het dan om het meten van de hoogte (elevatie) van een hemellichaam (Zon, ster) boven de horizon. Zulke astrolabia zijn in verschillende vormen gemaakt, zowel bolvormig (armillarium) als plat.

De tegenwoordig meest bekende vorm is wat men vroeger in het Latijn het astrolabium planisphaerium (het "planisferische astrolabium") noemde: een plat, rond instrument waarmee men de hoogte van hemellichamen ten opzichte van de horizon kan meten en bovendien allerlei berekeningen kan doen omtrent de tijd en de positie van Zon en sterren. Zo'n astrolabium is niet alleen een meetinstrument maar ook een handzame analoge sterrenkundige rekenmachine.

Het astrolabium was 1200 jaar lang het voornaamste instrument voor navigatie, van zijn uitvinding in de 4e eeuw tot de periode waarin hij langzamerhand vervangen werd door de sextant (de 16e tot de 18e eeuw).

Het astrolabium is waarschijnlijk een uitvinding van Hypatia van Alexandrië,^[bron?] hoewel sommige historici het ook toedichten aan Hipparchus (waardoor het instrument aanmerkelijk ouder zou worden).^[bron?]