Ex libris

Voor de Nederlandse band, zie Ex Libris (band).

Een ex libris (Latijn: uit de boeken; meervoud 'ex librissen' maar ook 'ex libris'^[1]) is een eigendomsmerkje dat in een boek wordt geplakt. Zo'n eigendomsmerk kan ook direct in het boek worden gestempeld of gestanst.

Een ex libris toont vaak de woorden ex libris (dat wil zeggen 'uit de boekencollectie van ...'), de naam van de eigenaar van het boek en een figuratieve, emblematische afbeelding. Dat kan een familiewapen zijn, een monogram of een vrije voorstelling. De afbeelding is vaak sterk verbonden met de eigenaar. Soms vermeldt het ex libris een persoonlijke spreuk of motto. Het papier met het eigendomsmerk wordt voor in het boek geplakt (vaak in wat duurdere exemplaren, zoals bibliofiele uitgaven), meestal op het schutblad.

Het ex libris kwam in opkomst korte tijd na de uitvinding van de boekdrukkunst rond 1455. De oudst bekende voorbeelden, die net als de boekdrukkunst zelf uit Duitsland stammen, dateren uit circa 1470-1480. In de zestiende eeuw drong het gedrukte boekmerk, met een afbeelding, een familiewapen of een naam overal in West-Europa door. Het verzamelen van boekmerken nam in de negentiende en twintigste eeuw een hoge vlucht, en daarmee ook de productie van ex libris, die gewoonlijk in opdracht werden gemaakt. Sommige grafische kunstenaars specialiseerden zich in deze vorm van 'kleingrafiek', zoals Daniel Chodowiecki, Ludwig Richter, Max Klinger, Michel Fingesten, Anatoli Kalaschnikow en Charles Ricketts. Bekende Belgische kunstenaars zijn Armand Rassenfosse, Willy Braspennincx en Frank-Ivo Van Damme, terwijl in Nederland Dirk van Gelder, Pam G. Rueter en Anton Pieck namen zijn van kunstenaars die zich toelegden op ex libris.

Persoonsgebonden ex librissen vonden vooral in hogere sociale klassen ingang, omdat lang niet iedereen zich een privébibliotheek kon veroorloven. Ook in intellectuele kringen en met name in de academische wereld is het persoonsgebonden ex libris nog steeds in gebruik. Daarnaast bestaan er ook niet-persoonsgebonden eigendomsmerken met meer algemene afbeeldingen, niet zelden als stempel, waarbij met de hand de eigen naam kan worden bijgeschreven. Een veel voorkomende serie werd in de jaren veertig van de twintigste eeuw ontworpen door Anton Pieck.

1. ↑ Vaak worden de spellingswijzen 'ex-libris' of 'exlibris' gehanteerd, ook in de vakliteratuur, maar 'ex librissen' is tegenwoordig de officiële Nederlandse spelling