Een koepelgevangenis is een gevangenis die bestaat uit een grote koepel. Het gebouwtype werd ontworpen door J.F. Metzelaar volgens het door de Brit Jeremy Bentham in 1791 bedachte panopticum-principe: vanuit het midden van het cirkelvormige complex konden de bewakers de gevangenen constant in de gaten houden.
Er zijn in Nederland de volgende drie koepelgevangenissen gebouwd:
- Koepelgevangenis van Arnhem (1886)
- Koepelgevangenis van Breda (1882 - 1886)
- Koepelgevangenis van Haarlem (1899 - 1901)
De drie koepelgevangenissen waren voor sluiting eigendom van de Staat (Rijksvastgoedbedrijf). Zo is bijvoorbeeld de Koepelgevangenis van Haarlem in februari 2017 verkocht aan de gemeente en in maart datzelfde jaar gelijk doorverkocht aan een stichting die de herontwikkeling van de Koepel in banen leidt.[1]