Rechtsstaat

Een rechtsstaat is een staat waarin de grondslag van statelijk gezag in algemeen geldende rechtsregels wordt gelegd en waarin de uitoefening van dit gezag in al zijn verschijningsvormen onder de heerschappij van deze regels en de rechtspraak wordt geplaatst.^[1] De rechtsstaatgedachte is in Europa ontwikkeld als tegenhanger van een eeuwenlang bestaande praktijk met absolute vorsten, zoals Karel de Grote, Abd al-Rahman III en Lodewijk XIV. Vanuit de rechtsstaatgedachte is willekeur te voorkomen en zijn rechtszekerheid en rechtsgelijkheid te bevorderen. In een rechtsstaat worden burgers tegen de macht van de staat beschermd door wetten. Alleen onafhankelijke rechters kunnen bij een conflict tussen burgers onderling, of tussen burger(s) en een overheidsorgaan, oordelen en zij worden geacht de wet- en regelgeving te volgen. Een rechter kan bij overtredingen een ander besluit in de plaats van het aangevochten besluit stellen of sancties opleggen, die wettelijk geregeld zijn. Als de rechters in een staat niet onafhankelijk zijn, mag die staat geen rechtsstaat genoemd worden.

Essentieel is dat niet alleen de burger, maar ook de overheid zelf gebonden is aan de eigen wetten. In het oude Rome werd dit beginsel in het Latijn samengevat als: patere legem quam ipse fecisti (onderwerpt u aan de wet die u hebt gemaakt).^[2]

Vaak worden de begrippen democratie en rechtsstaat door elkaar gebruikt, maar een democratie hoeft niet per se een rechtsstaat te zijn, en een rechtsstaat is niet per definitie een democratie. Nog vaker wordt de rechtsstaat verward met de rechtsorde. Die laatste term beschrijft het geheel van door het recht beheerste regels in een gemeenschap. Daarmee is niets gezegd over de inhoud van dat recht; ieder land heeft een rechtsorde, van welke aard dan ook. Ook een dictatuur (het tegendeel van een democratie) en een politiestaat (het tegendeel van een rechtsstaat) hebben een rechtsorde.

1. ↑ Burkens, M.C. (2017). Beginselen van de democratische rechtsstaat (8e druk). Deventer, Nederland: Wolters Kluwer, (p. 41).
2. ↑ 'patere' is de enkelvoudige gebiedende wijs van het werkwoord patior, wat verschillende betekenissen heeft maar hier wordt gebruikt in de zin van 'onderwerpen'. Zie bijvoorbeeld het lemma bij de engelstalige Wiktionary patior