Gramatyka

Ten artykuł dotyczy językoznawstwa. Zobacz też: gramatyka formalna.

Gramatyka (stgr. γραμματική τέχνη, łac. grammatica) – uporządkowany zbiór reguł językowych rządzących organizacją zdań, dyskursów, tekstów; innymi słowy zespół prawideł umożliwiających tworzenie złożonych jednostek językowych, ich składanie z jednostek elementarnych^[1]. Gramatyka to także dział językoznawstwa zajmujący się badaniem tych wzorców^[2]. Struktura gramatyczna stanowi element właściwy dla wszystkich języków i dialektów^[3], tworzący podstawę ich funkcjonowania; system ten znany jest wszystkim użytkownikom i przyswajany bez potrzeby formalnego nauczania^[4]. Złożona gramatyka występuje zarówno w językach społeczeństw uprzemysłowionych i zurbanizowanych, jak i w językach społeczeństw tradycyjnych^[5][6].

Gramatyka to część języka najbardziej trwała i odporna na wpływy zewnętrzne^[7], choć również podlegająca zmianom^[8]. Jest najwyraźniej ujawniającym się elementem organizacji tekstu, choć nie stanowi głównego ani jedynego obrazu systemu językowego. Charakter gramatyki jest uzależniony od typologii danego języka, a na faktyczny sposób wypowiedzi wpływają też aspekty stylistyczne i semantyczne. Faktyczna łączliwość wyrazów może być zatem bardziej restrykcyjna od samych prawideł gramatycznych^[1].

W zakres gramatyki wchodzą: fonetyka, fonologia, morfologia oraz składnia, przy czym w ujęciu tradycyjnym nie uwzględnia się fonetyki i fonologii^[2]. Za część gramatyki bywa uznawana także semantyka^[9]. Pojęcie gramatyki ma zatem charakter bardzo zmienny, często również pod względem rozciągłości jej przedmiotu^[10]; ponadto gramatyka uniwersalna nie stanowi gramatyki w żadnym z powszechnych ujęć, lecz raczej koncepcję uniwersalnych właściwości językowych^[11].

W postaci stosowanej gramatykę rozumie się przede wszystkim jako opis struktury, tej części systemu językowego, która odnosi się do sposobu łączenia jednostek, zwłaszcza w kontekście tworzenia zdań. Istnieją jednak różne koncepcje pojmowania gramatyki i rozgraniczania jej elementów. Ferdinand de Saussure uznawał, że zasobu słownego nie można ściśle oddzielić od gramatyki; podejście tradycyjne, absolutyzujące poszczególne części gramatyki, traktuje ją zaś nadal jako pewien konglomerat złożony z tych składników. Skrajne stanowisko zajmuje tu Noam Chomsky, który gramatykę w zasadzie utożsamił ze składnią^[1].

Poza kontekstem językoznawczym miano gramatyki przypisuje się rozmaitym aspektom praktyki językowej, a sam termin bywa szczególnie kojarzony z regulacjami poprawnościowymi^[12]. Stąd wywodzi się właściwe dla kultury internetowej pojęcie grammar nazi, powiązane z potocznym sposobem rozumienia gramatyki^[12]. Potocznie pod pojęcie gramatyki podkłada się nie tylko morfologię czy składnię, ale także wymowę, stylistykę^[12] czy nawet ortografię^[13][14]. Normy ortograficzne nie są jednak częścią systemu językowego ani gramatyki, lecz odgórnie narzuconymi przepisami, rządzącymi zewnętrzną szatą języka^[13][15].

Gramatyczność (poprawność gramatyczna) to własność struktur językowych (przede wszystkim zdań) polegająca na ich zgodności z zasadami gramatycznymi. Wyrażenia spełniające reguły gramatyki nie muszą być jednak akceptowalne pod względem semantycznym (por. zdanie Ta długa głupota szczekała prostopadle, uwydatniające różnicę między gramatyką a semantyką). Obserwuje się priorytetyzację prawideł semantycznych nad gramatycznymi. Podstawowa komunikacja możliwa jest bowiem nawet bez znajomości gramatyki, umożliwia ją proste zestawienie leksemów (Ja ten klucz jutro oddać ten pani)^[11].