Gwara

Ten artykuł dotyczy pojęcia z dziedziny dialektologii. Zobacz też: inne znaczenia słowa „gwara”.

Gwara – termin określający odmiany języka odrębne od odmiany ogólnej. Określenie to jest przede wszystkim odnoszone do terytorialnych, lokalnych odmian języka^[1], odróżniających się pod względem cech językowych od odmian sąsiadujących (mowy sąsiednich okolic) i od szerzej znanej odmiany standardowej (języka ogólnego)^[2][3][4]. Tak pojmowane odrębności gwarowe widoczne są zarówno w zakresie słownictwa, jak i szeroko pojmowanego systemu gramatyki^[2].

Gwary wykazują rozmaite różnice względem języka ogólnego – w przypadku języka polskiego są to m.in. odrębności fleksyjne (charakterystyczne formy odmiany, np. chłopakewi, zróbta), fonetyczne (np. zaba, ido) czy leksykalne (liczne słownictwo obce innym odmianom języka). W systemach gwarowych utrzymują się dawne cechy i elementy języka, nieobecne w jego współczesnej standardowej odmianie, dzięki czemu gwary ludowe mogą stanowić skarbnicę wiedzy na temat procesów językowych. Polskie gwary współistnieją z polszczyzną ogólną, która jest stosowana w szerszym spektrum domen komunikacyjnych^[5].

Według jednego z ujęć można przyjąć, że „gwara” to rodzimy synonim terminów pochodzenia obcego, takich jak „dialekt” i „argot”^[6]. O ile zdarza się, że określenie „gwara” jest stosowane wymiennie z zapożyczonym terminem „dialekt”^[7][8], to w polskiej praktyce terminologicznej często rozróżnia się te dwa terminy, mianem gwary określając mowę ludności ze stosunkowo niewielkiego obszaru, termin „dialekt” zaś rezerwując dla zespołów kilku lub kilkunastu gwar^[2]. W polskiej tradycji dialektologicznej jednostkę tę ujmuje się zatem jako podrzędną w stosunku do dialektu^[3][9], bliskoznaczną wobec terminu „poddialekt” lub „subdialekt”^[10][11]. Jednocześnie termin „gwara” bywa odnoszony do odrębności językowych o podłożu ściśle socjalnym (nie zaś geograficznym), obecnych na płaszczyźnie leksyki^[2].

Termin „gwara” bywa odbierany jako nacechowany pejoratywnie, choć na gruncie dialektologii ma on charakter neutralny i nie implikuje negatywnego wartościowania^[12]. Polskie językoznawstwo prawie do końca XX w. wyraźnie rozgraniczało pojęcia gwary i dialektu^[13].

Granice gwar, podobnie jak granice dialektów, nakreślane są w badaniach językoznawczych poprzez zestawianie językowych cech dystynktywnych (odróżniających) na określonych terytoriach i niejednokrotnie mają charakter umowny.