Kaponiera

Kaponiera – przykryta budowla fortyfikacyjna o różnej konstrukcji, wykorzystywana do prowadzenia ostrzału skrzydłowego lub skośnego, służąca na ogół do obrony fosy, stosowana w fortyfikacji nowożytnej.

Zasadniczym przeznaczeniem kaponier jest obrona fosy, aczkolwiek wykorzystywano je także do ostrzału zapola (w austriackiej szkole fortyfikacyjnej) lub przedpola (w nowopruskiej). Typowa kaponiera jest niską, skazamatowaną budowlą, wtopioną w stok lub przeciwstok fosy. Jej wysokość nie przekracza wysokości wału, przy którym jest umieszczona. Wyposażona jest w stanowiska bojowe, przeznaczone do prowadzenia ognia w jednym lub dwóch kierunkach^[1][2]. Czasem kaponierą nazywa się ogólniej zakrytą budowlę fortyfikacyjną służącą do prowadzenia ognia flankującego^[3].

Wcześniejszą formą kaponiery była budowla w formie dwóch krótkich odcinków wałów, umieszczonych w poprzek fosy w fortyfikacji bastionowej. Mogły one służyć do osłaniania ogniem fosy (choć ta była głównie chroniona ostrzałem z barków bastionów), a główną funkcją było umożliwienie dokonania wypadu przejściem znajdującym się między wałami (zazwyczaj odkrytym)^[4]. Konstrukcja taka nazywana jest także kaponierą forteczną^[3].

Budowle te występują w różnych formach; rozróżnia się kaponiery:

• w zależności od położenia w dziele fortyfikacyjnym:
  • względem fosy
    • wewnętrzne (stokowe) – umieszczone przy stoku fosy; dostępne przez poternę od strony stoku;
    • zewnętrzne (przeciwstokowe rewersowe) – umieszczone przy lub w przeciwstoku fosy; dostęp jest od strony przeciwstoku, czasem poterną prowadzącą pod dnem fosy;
  • względem fosy innych elementów dzieła:
    • barkowe – umieszczone przy lub w barku narysu dzieła;
    • czołowe – znajdujące się na narożniku dzieła;
    • szyjowe – umieszczone w szyi dzieła;
• w zależności od kierunku prowadzenia ognia:
  • pojedyncze (jednostronne) – w jedną stronę;
  • podwójne (dwustronne) – w dwie strony^[1].

Kaponiery pojedyncze nazywa się też półkaponierami^[5][6][7].