Proces pokazowy

Proces pokazowy – stosowana w państwach totalitarnych i autorytarnych metoda publicznego inkryminowania całych grup społecznych lub politycznych poprzez wytaczanie publicznego procesu z oskarżenia sfingowanego (komunistyczne procesy pokazowe w ZSRR i państwach demokracji ludowej) lub oskarżenia rzeczywistego, lecz z pominięciem tradycyjnych form państwa prawa i procedury karnej (procesy pokazowe w Niemczech nazistowskich). Rozprawa sądowa z udziałem oskarżonych w procesie pokazowym stawała się osią propagandowego ataku na reprezentowaną przez nich grupę społeczną, uznaną za wrogą przez państwo (por. wróg ludu), za którym często następowała fala represji sądowych, policyjnych lub administracyjnych skierowanych wobec członków tej grupy.

Organizacja procesu pokazowego wymaga nie tylko kontroli nad decyzjami sędziów (brak rzeczywistej niezawisłości sędziowskiej), ale także aktywnej roli i współpracy środków masowego przekazu (prasa, radio, kroniki filmowe, telewizja itd.) w manipulowaniu opinią publiczną. W ten sposób w odbiorze społecznym oskarżonymi w procesie pokazowym stają się nie tylko konkretni podsądni, ale cała grupa społeczna, przeciw której proces został zorganizowany (np. członkowie określonej partii politycznej, inżynierowie, lekarze pochodzenia żydowskiego, księża, drobni przedsiębiorcy, ludzie wierzący itp.). Procesom pokazowym towarzyszą zwykle sztucznie wywoływane i nagłaśniane kampanie społecznego oburzenia („nagonka prasowa”) wobec oskarżonych oraz organizowanie społecznego nacisku na sąd dla surowego ich ukarania (np. wiece załóg fabryk w ZSRR domagające się śmierci dla wrogów ludu, „spontaniczne listy od społeczeństwa” czy rezolucje intelektualistów potępiające oskarżonych). Również publiczność na sali sądowej może być specjalnie dobierana (zapełnienie sali przez aktywistów partyjnych, funkcjonariuszy służb bezpieczeństwa, wojskowych itp. przy jednoczesnym niedopuszczaniu na salę rodzin lub zwolenników podsądnych) i przygotowana do wywierania odpowiedniego nacisku na sąd bądź do odpowiedniej prezentacji przebiegu procesu w mediach. W okresie stalinowskim propagandowe role – obok oskarżycieli i sędziów – w procesach pokazowych odgrywali niejednokrotnie obrońcy, którzy publicznie dawali wyraz swej dezaprobaty dla oskarżonych i przyłączali do oskarżycieli w ich potępianiu.

Procesy pokazowe były elementem doktryny tzw. prewencji ogólnej w komunistycznej teorii państwa i prawa, gdzie publiczna rozprawa sądowa służyć miała przede wszystkim funkcjom propagandowym. Procesy pokazowe miały na celu sterroryzowanie społeczeństwa, rozbijanie solidarności poszczególnych grup społecznych, złamanie woli oporu. Ofiary procesów niejednokrotnie poddawano torturom, często przyznawały się do niepopełnionych czynów i obciążały inne osoby, co rozszerzało zakres represji sądowej. W ZSRR proces pokazowy prowadzony w Moskwie wywoływał zwykle kaskadę lustrzanych procesów lokalnych, w poszczególnych republikach i krajach związkowych; w ten sposób fala totalitarnej represji rozlewała się na całe państwo.