Ruchy masowe

Ruchy masowe (także: powierzchniowe ruchy masowe^[1] lub ruchy grawitacyjne^[2]) – przemieszczanie się mas skalnych (pokryw zwietrzelinowych, luźnych i zwięzłych skał powierzchni Ziemi) wzdłuż stoków przede wszystkim pod wpływem działania siły ciężkości^[1][2]. Siłę działającą na ciało na zboczu rozkłada się na składową odrywającą (składowa „ześlizgowa”^[1]) – równoległą do powierzchni stoku, skierowaną zgodnie z jego spadkiem, oraz składową trzymającą (składowa „stykowa”^[1]) – prostopadłą do powierzchni stoku, skierowaną w stronę podłoża^[2]. Im większe nachylenie, tym składowa odrywająca bardziej zbliża się do wartości siły ciężkości, w efekcie czego zwiększa się możliwość przemieszczania się mas skalnych po stoku^[1][2]. W przypadku powierzchni poziomych siła ciężkości ma tylko składową trzymającą^[2].

Skłonność materiału skalnego do przemieszczania się, oprócz dogodnej rzeźby terenu, wynika z jego cech – struktury (rozmiaru i kształtu cząstek), porowatości, przepuszczalności, wilgotności (warunkowana przez stosunki wodne i klimat) oraz plastyczności. Ruchom tym przeciwdziałają właściwości mechaniczne skał, takie jak: zwięzłość, spoistość, tarcie wewnętrzne, międzywarstwowe i międzypokładowe. Zwięzłość skał jest cechą bardzo zróżnicowaną. Skałami o dużej zwięzłości są m.in. skały krystaliczne, metamorficzne, wapienie i piaskowce. Mogą one budować nawet pionowe ściany skalne. Do utworów o małej zwięzłości zalicza się m.in. żwiry, piaski, piargi, osady pochodzące z wietrzenia oraz gliny^[3]. Materiał drobnoziarnisty w warunkach dużej wilgotności ulega upłynnieniu, tworząc kurzawki, w których tarcie wewnętrzne, hamujące przemieszczanie się cząstek względem siebie, jest bardzo małe^[1][4].

Dla różnych materiałów luźnych określono kąt naturalnego spoczynku (kąt zsypu lub kąt tarcia), tj. takie maksymalne nachylenie terenu, przy którym nie dochodzi jeszcze do przesuwania się osadów pod wpływem siły grawitacyjnej. Dla piargów przyjmuje on wartość ok. 45°, dla piasków mieści się w granicach 15–35°, a dla glin w zakresie 8–20°. Po przekroczeniu tych wartości z reguły dochodzi do przemieszczania się osadów w dół stoku^[3].

Ruch mas skalnych może odbywać się w różny sposób. Materiał może się obrywać od ściany skalnej w przypadku stoków pionowych lub prawie pionowych. Na stokach stromych lub umiarkowanie nachylonych osady mogą m.in. przemieszczać się pełzając, osuwając się lub staczając. Biorąc pod uwagę prędkość i sposób przemieszczania się, wyróżniono rodzaje ruchów masowych: osiadanie, staczanie, spełzywanie, spływanie, osuwanie i obrywanie^[4].