Senatorowie rezydenci – w Rzeczypospolitej Obojga Narodów grupa senatorów świeckich i duchownych wyznaczonych przez senat podczas zebrań sejmowych i zobowiązanych do stałej obecności przy królu. Instytucję tę powołano w roku 1573 w celu kontrolowania poczynań niezorientowanego w praktyce polsko-litewskiego ustroju Henryka Walezego. Zasady ich funkcjonowania zostały włączone do artykułów henrykowskich (pkt 6), przez co instytucja senatorów rezydentów stała się częścią ustroju Rzeczypospolitej. Mieli oni służyć królowi radą w okresach między kolejnymi sejmami oraz odpowiadać za zgodność decyzji podejmowanych przez panującego z postanowieniami sejmów. Mieli także obowiązek przedstawiania izbie poselskiej sprawozdań ze swej działalności, co jednak rzadko było w pełni egzekwowane. Zadaniem rezydentów było też doradzanie królowi zwołania sejmu nadzwyczajnego (pkt 7 artykułów henrykowskich)[1].
Według konstytucji sejmowej z 1576 roku liczbę senatorów rezydentów ustalono na szesnastu.[2] Stale przy królu miało przebywać czterech z nich, zmieniając się co pół roku w okresie dwóch lat oddzielającym kolejne zjazdy sejmowe. Realnie instytucja senatorów rezydentów zaczęła funkcjonować dopiero od 1613 roku[3]. Już wcześniej (w konstytucjach sejmowych z roku 1607 i 1609) za niewywiązywanie się senatorów rezydentów z obowiązków ustalono wysokie kary, do banicji włącznie[4]. Nie zmieniło to jednak praktyki politycznej: wyznaczeni senatorowie nadal rzadko przebywali stale na dworze królewskim i unikali odpowiedzialności przed izbą poselską. Było to przyczyną wielu napięć między izbą a senatem począwszy od panowania Zygmunta III[5]. W roku 1641 liczbę senatorów rezydentów podniesiono do 28[6]. Ich rola kontrolna była wciąż niewielka. Z czasem jednak senatorowie ci weszli w skład tzw. rad senatu (łac. senatus consilia) – doraźnie zbieranego ciała, które pełniło przy królu rolę ośrodka decyzyjno-doradczego, z biegiem czasu coraz ważniejszego ze względu na rosnący paraliż sejmu walnego[3][7][8]. Instytucję senatorów rezydentów zniesiono ostatecznie na sejmie rozbiorowym w roku 1775, gdy ich rolę zastąpił organ dużo bardziej rozbudowany – Rada Nieustająca.
- ↑ Izabela Lewandowska-Malec, Ewolucja sejmów walnych okresu regnum w latach 1587–1668.
- ↑ Volumina Legum, t. 2, s. 161.
- ↑ a b Błąd w przypisach: Błąd w składni elementu
<ref>. Brak tekstu w przypisie o nazwieUABŁĄD PRZYPISÓW - ↑ O mieszkaniu Senatorów z 1607 i 1609, VL, t. 2, s. 433n i 463. Narady miały być spisywane Kancelarię i podpisywane przez nich, pod karą pieniężną, przelewaną na skarb rawski.
- ↑ Władysław Czapliński, Z problematyki sejmu polskiego w pierwszej połowie XVII wieku s. 36n.
- ↑ De reddenda ratione senatus consultorum, VL, t. 4, s. 6. Sprawozdania z narad miały być czytane podczas obrad Sejmu, zaraz po wygłoszeniu wot senatorskich.
- ↑ Consilia były złożone z obecnych na dworze senatorów rezydentów oraz senatorów zaproszonych przez króla. Izabela Lewandowska-Malec, Sejmy nadzwyczajne w dziejach polskiego parlamentaryzmu s. 59.
- ↑ Porady czasem udzielane były listownie. Andrzej Korytko, Kilka uwag o radach senatu za Władysława IV Wazy s. 99.