Serwitut

Ten artykuł dotyczy pojęcia z zakresu historii. Zobacz też: miejscowości o nazwie Serwitut.

Serwitut, serwituty, służebność^[1] – uprawnienia chłopów do korzystania z dworskich łąk i pastwisk oraz lasów, wywodzące się z okresu feudalnego^[1], będące powodem licznych zatargów między wsią a dworem. Na ziemiach polskich z powodu ich niekorzystnego wpływu na rozwój gospodarczy wsi, większość serwitutów zlikwidowano dopiero na przełomie XIX w. i XX w.^[1][2] Wyróżniało się serwituty: leśne, pastwiskowo-łąkowe i rybołówcze^[1]. Niekiedy do serwitutów zaliczano uprawnienia do: zbierania kamieni, trzciny, przewozu, ścinania gałęzi, przegonu bydła, użytkowania dworskich stawów, dróg, brzegów itd.^[1]

Część lasu objętą serwitutem nazywano cerklem lub cyrklem. Serwituty, zwane też służebnościami, były rodzajem prawa rzeczowego. Serwituty oparte były na aktach jednostronnych (np. przywilejach nadanych osadźcom wsi przez królów polskich), na umowach ustnych lub zwyczajach. Początkowo serwituty dotyczyły własności królewskiej lub dworskiej, później w miarę, jak zmieniali się właściciele lasów, również prywatnej lub państwowej.

W zaborze pruskim serwituty zostały zniesione przez ustawę regulacyjną wydaną w 1823 r. przez władze Księstwa Poznańskiego.

Nadużycia ziemiaństwa w sprawie serwitutów na Podolu spowodowały, że chłopi odpowiedzieli masowym niszczeniem łąk i zasiewów oraz podpaleniami w majątkach będących własnością tegoż ziemiaństwa. Podpalenia były ostatecznością, najczęściej chłopi plądrowali ziemiańskie majątki oraz wycinali lasy^[3]. Aby zakończyć chłopski proceder władze państwowe 10 maja 1896 wprowadziły stanu wyjątkowego w gubernii podolskiej wchodzącej wówczas w skład Rosji. Sytuacja nie została jednak opanowana, albowiem w latach 1900-1904 doszło do ponad 1000 buntów chłopskich przeciw nadużyciom jakich dopuszczało się ziemiaństwo w oparciu o wspomniane serwituty^[4].

Sprawę serwitutów regulowała ustawa z dnia 7 maja 1920 r. o likwidacji serwitutów na terenie b. Królestwa Kongresowego^[5] i rozporządzenie Prezydenta z dnia 1 lutego 1927 r.^[6]

Serwituty w dalszym ciągu funkcjonują, np. w miejscowości Ostrowy nad Okszą, nadane za cara Rosji serwituty w dalszym ciągu są dziedziczone przez mieszkańców i respektowane przez Lasy Państwowe. Pozostałości serwitutowe pozostały także w miejscowości Wąchock^[7], mimo próby zniesienia przez władze PRL, oraz w niektórych miejscowościach gminy Kamienica, takich jak Szczawa^[8], Kamienica i Zasadne.