Polonia

Republika e Polonisë Rzeczpospolita Polska
Flamuri Stema
Himni: Mazurek Dąbrowskiego "Polonia nuk është ende e humbur" (Mazurka e Dąbrowski)
Vendndodhja e Polonisë (jeshile e errët)
Kryeqyteti dhe qyteti më i madh	Varshava 52°13′N 21°02′E / 52.217°N 21.033°E / 52.217; 21.033
Gjuha zyrtare	Polonisht[1]
Grupet etnike (2011)[2]	98% Polakë 2% të tjera / të padeklaruara
Besimi (2021[3])	72.2% Krishterimi 71.3% Katolicizëm 0.9% krishterë të tjerë 6.9% nuk kanë fe 0.4% të tjerë 20.5% pa përgjigje
Nofka	Polakë
Qeveria
Lloji i qeverisjes	Republika parlamentare unitarw
• Presidenti	Andrzej Duda
• Kryeministri	Donald Tusk
Kuvendi	Parlamenti
• Dhoma e sipërme	Senati
• Dhoma e ulët	Sejm
Formimi
• Dukati i Polonisë[a]	rr. 960
• Pagëzimi i Polonisë[b]	14 prill 966
• Mbretëria e Polonisë	18 prill 1025
• Komonuelthi Polako-Lituanez	1 korrik 1569
• Ndarjet e Polonisë	24 tetor 1795
• Republika e Dytë	11 nëntor 1918
• Qeveria në mërgim	17 shtator 1939
• Republika Popullore	22 korrik 1944
• Republika e Tretë	31 dhjetor 1989[6]
Sipërfaqja
• Gjithsej	312,696 km2 (120,733 sq mi)[7][8] (69th)
• Ujë (%)	1.48 (2015)[9]
Popullsia
• 2022 census	38,036,118[10] (38-të)
• Dendësia	122/km2 (316.0/sq mi) (75-të)
Ekonomia
PBB (PFB)	Përllogaritje 2023
• Gjithsej	$1.712 trillion[11] (20-të)
• Për kokë banori	$45,538[11] (39th)
PBB (zyrtare)	Përllogaritje 2023
• Gjithsej	$842.172 billion[11] (21st)
• Për kokë banori	$22,393[11] (45th)
Monedha	Złoty (PLN)
Të dhëna të tjera
Gini (2020)	27.2[12] i ulët
IZHNJ (2022)	0.881[13] shumë i lartë · 36-të
Zona kohore	UTC+1 (CET)
• Verës	UTC+2 (CEST)
Formati i datës	dd.mm.yyyy
Ana e drejtimit të makinës	right
Prefiksi telefonik	+48
Kodi i internetit TLD	.pl [a]
Gjithashtu .eu, i ndarë me shtetet e tjera anëtare të Bashkimit Evropian.

Polonia (polonisht: Polska), zyrtarisht Republika e Polonisë (polonisht: Rzeczpospolita Polska), është një vend në Evropën Qëndrore. Ajo kufizohet nga Gjermania në perëndim, Çekia dhe Sllovakia në jug, Ukraina dhe Bjellorusia në lindje, Provinca e Kaliningradit (një eksklave ruse) dhe Lituania në verilindje dhe ndan kufijtë detarë me Danimarkën dhe Suedinë. Sipërfaqja e përgjithshme e Polonisë është 312.696 kilometra katrorë, duke e renditur atë vendin e 69-të më të madh në botë dhe të 9-të në Europë. Me një popullsi prej mbi 38 milionë banorë, Polonia është vendi i 38-të më i populluar në botë. Polonia është një shtet unitar i ndarë në 16 voivodeshipe. Varshava është kryeqyteti i vendit dhe metropoli më i madh. Qytete të tjera të mëdha përfshijnë Kraków, Wrocław, Łódź, Poznań, dhe Gdańsk.

Aktiviteti njerëzor parahistorik në tokën polake daton në Paleolitin e Poshtëm, me vendbanim të vazhdueshëm që nga fundi i Periudhës së Fundit Akullnajore. I larmishëm kulturor përgjatë antikitetit të vonë, në periudhën e hershme mesjetare rajoni u banua nga polanët fisnorë, të cilët i dhanë emrin Polonisë. Procesi i krijimit të shtetësisë së duhur, i cili filloi në vitin 966, përkoi me konvertimin e një sundimtari pagan të polakëve në Krishterim, nën kujdesin e Kishës Katolike Romake. Mbretëria e Polonisë u shfaq në vitin 1025, dhe çimentoi lidhjen e saj të gjatë me Lituaninë më 1569, duke formuar kështu Komonuelthin Polako-Lituanez. Në atë kohë, Komonuelthi ishte një nga fuqitë e mëdha të Evropës, me një sistem politik unik liberal, i cili miratoi kushtetutën e parë moderne të Evropës në vitin 1791.

Me kalimin e Epokës së Artë Polake të begatë, vendi u nda nga shtetet fqinje në fund të shekullit të 18-të. Polonia rifitoi pavarësinë e saj më 1918 si Republika e Dytë Polake dhe e mbrojti atë me sukses në Luftën Polako-Sovjetike nga 1919 deri në 1921. Në shtator 1939, pushtimi i Polonisë nga Gjermania dhe Bashkimi Sovjetik shënoi fillimin e Luftës së Dytë Botërore, e cila rezultoi në Holokaust dhe miliona viktima polake. E detyruar në Bllokun Lindor në Luftën e Ftohtë globale, Republika Popullore Polake ishte një nënshkruese themeluese e Paktit të Varshavës. Nëpërmjet shfaqjes dhe kontributeve të Lëvizjes Solidariteti, qeveria komuniste u shpërbë dhe Polonia u rivendos si një shtet demokratik në 1989.

Polonia është një republikë parlamentare, me legjislaturën e saj dydhomësh që përbëhet nga Sejm dhe Senati. Është një treg i zhvilluar dhe një ekonomi me të ardhura të larta. E konsideruar si një fuqi e mesme, Polonia ka ekonominë e gjashtë më të madhe në Bashkimin Evropian për nga PBB-ja (nominale) dhe e pesta për nga PBB-ja (PPP). Ai siguron një standard shumë të lartë jetese, siguri dhe liri ekonomike, si dhe arsimim universitar falas dhe një sistem universal të kujdesit shëndetësor. Vendi ka 17 Vende të Trashëgimisë Botërore të UNESCO-s, 15 prej të cilave janë kulturore. Polonia është një shtet anëtar themelues i Kombeve të Bashkuara, si dhe një anëtar i Organizatës Botërore të Tregtisë, OECD, NATO-s dhe Bashkimit Evropian (përfshirë Zonën Shengen).

1. ^ Kushtetuta e Republikës së Polonisë, neni 27.
2. ^ Struktura narodowo-etniczna, językowa i wyznaniowa ludności Polski. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011 [Struktura kombëtare-etnike, gjuhësore dhe fetare e Polonisë. Regjistrimi Kombëtar i Popullsisë dhe Banesave 2011] (PDF) (në polonisht). Central Statistical Office. 2015. fq. 36. ISBN 978-83-7027-597-6. Arkivuar (PDF) nga origjinali më 8 gusht 2019. Marrë më 26 prill 2018.
3. ^ Final results of the National Population and Housing Census 2021 Statistics Poland
4. ^ "Poland". Encyclopedia Britannica (në anglisht). 2023. Arkivuar nga origjinali më 19 janar 2024. Marrë më 31 dhjetor 2023.
5. ^ "Poland". Encyclopedia Britannica (në anglisht). 2023. Arkivuar nga origjinali më 19 janar 2024. Marrë më 31 dhjetor 2023.
6. ^ "The Act of December 29, 1989 amending the Constitution of the Polish People's Republic" (në polonisht). Internetowy System Aktów Prawnych. Arkivuar nga origjinali më 19 tetor 2020. Marrë më 18 tetor 2020.
7. ^ GUS. "Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2023 roku" (në polonisht). Arkivuar nga origjinali më 22 shtator 2023. Marrë më 19 tetor 2023.
8. ^ "Poland country profile". BBC News (në anglisht). 12 nëntor 2023. Arkivuar nga origjinali më 21 tetor 2023. Marrë më 12 nëntor 2023.
9. ^ "Surface water and surface water change" (në anglisht). Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD). Arkivuar nga origjinali më 24 mars 2021. Marrë më 11 tetor 2020.
10. ^ "Statistical Bulletin No 11/2022". Statistics Poland (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 23 dhjetor 2022. Marrë më 23 dhjetor 2022.
11. ^ ^{a b c d} "World Economic Outlook Database, October 2023 Edition. (Poland)" (në anglisht). International Monetary Fund. 10 tetor 2023. Arkivuar nga origjinali më 16 tetor 2023. Marrë më 10 tetor 2023.
12. ^ "Gini coefficient of equivalised disposable income" (në anglisht). Eurostat. Arkivuar nga origjinali më 9 tetor 2020. Marrë më 21 qershor 2022.
13. ^ "Human Development Report 2023/2024" (në anglisht). United Nations Development Programme. 19 mars 2024. Arkivuar nga origjinali më 19 mars 2024. Marrë më 19 mars 2024.

Gabim referencash: Etiketat <ref> ekzistojnë për një grup të quajtur "lower-alpha", por nuk u gjet etiketa korresponduese <references group="lower-alpha"/>