Turqia

Republika e Turqisë Türkiye Cumhuriyeti (Turqisht)
Flamuri
Himni: İstiklal Marşı "Marshi i Pavarësisë"
Kryeqyteti	Ankara 39°N 35°E / 39°N 35°E / 39; 35
Qyteti më i madh	Stambolli 41°1′N 28°57′E / 41.017°N 28.950°E / 41.017; 28.950
Gjuhët zyrtare	Turqisht[1][2]
Gjuhët e folura[3]	Stampa:Vunblist
Gjuhët tjera	List Kurdisht Zaza Çerkisht Laz Arabisht Të tjera të ndryshme
Grupet etnike (2016)	70–75% turq 19% kurd 7–12% Të tjerë
Nofka	Turk/Turq
Qeveria
Lloji i qeverisjes	Republika kushtetuese unitare presidenciale
• Presidenti	Rexhep Taip Erdoan
• Zëvendës Presidenti	Cevdet Yılmaz
• Kryetari i Asamblesë	Numan Kurtulmuş
Kuvendi	Asambleja e Madhe Kombëtare
Themelimi
• Perandoria Osmane	Stampa:Ca. 1299
• Lufta për Pavarësi	19 maj 1919
• Qeveria e Asamblesë së Madhe Kombëtare	23 prill 1920
• Traktati i Lozanës	24 July 1923
• Republikë e shpallur	29 tetor 1923
• Kushtetuta e tanishme	9 nëntor 1982[4]
Sipërfaqja
• Gjithsej	783,356 km2 (302,455 sq mi) (36-të)
• Ujë (%)	2.03 (sipas vitit 2015)[5]
Popullsia
• Përllogaritje 31 dhjetor 2021	84,680,273[6] (18-të)
• Dendësia	110[6]/km2 (284.9/sq mi) (107-të)
Ekonomia
PBB (PFB)	Përllogaritje 2022
• Gjithsej	$3.21 trillion[7] (11th)
• Për kokë banori	$37,488[7] (50th)
PBB (zyrtare)	Përllogaritje 2022
• Gjithsej	$692 billion[7] (23rd)
• Për kokë banori	$8,080[7] (87th)
Monedha	Lira turke (₺) (TRY)
Të dhëna të tjera
Gini (2019)	41.9[8] i mesëm
IZHNJ (2021)	0.838[9] shumë i lartë · 48th
Zona kohore	UTC+3 (TRT)
Formati i datës	dd.mm.yyyy (CE)
Ana e drejtimit të makinës	right
Prefiksi telefonik	+90
Kodi ISO 3166	TR
Kodi i internetit TLD	.tr

Turqia (turqisht: Türkiye), zyrtarisht njohur si Republika e Turqisë (turqisht: Türkiye Cumhuriyeti), është një shtet transkontinental në Euroazi, që shtrihet kryesisht në Azinë e Vogël dhe me një pjesë të vogël në Gadishullin Ballkanik në Evropë.^[10] Turqia është një republikë parlamentare, demokratike e sekulare me një trashëgimi të shumëllojshme kulturore.^[11] Turqia kufizohet me tetë vende: me Greqinë në perëndim; me Bullgarinë në veriperëndim; me Gjeorgjinë në verilindje; me Armeninë, Azerbajxhanin e Iranin në lindje, me Irakun në juglindje dhe me Sirinë në jug. Turqia në perëndim laget nga Deti Marmara, në veri nga Deti i Zi dhe në jug nga Deti Mesdhe. Bosfori, Egjeu dhe Dardanelet e ndajnë Trakinë dhe Azinë e Vogël; gjegjësisht Evropën dhe Azinë.^[12] Vendndodhja e Turqisë i ka dhënë asaj rëndësi gjeografike e politike dhe strategjike përgjatë historisë.^[13][14]

Turqia ka qenë e banuar që në paleolit ^[15] nga qytetërime të ndryshme të lashta anadollake, siç ishin asirianët, greqishtfolësit antike, trakët, frigët, urartët dhe armenët.^[16][17][18] Pas pushtimit nga Leka i Madh, kjo trevë u helenizua, një proces që vazhdoi edhe gjatë Perandorisë Romake dhe gjatë kalimit në Perandorinë Bizantine.^[17][19] Selxhukët filluan mërgimin në këtë trevë në shekullin XI, duke filluar kështu procesin e turqizimit, që u përshpejtua pas fitores së selxhukëve ndaj bizantinëve në Betejën e Mancikertit në vitin 1071. Sulltanati i Rumit sundoi Azinë e Vogël deri në pushtimin mongol më 1243, kur u shpërbë në disa principata të vogla turke.^[20]

Në mesin e shekullit XIV, osmanët filluan të bashkojnë Anadollin dhe të krijojnë një perandori që do të përfshinte shumicën e Evropës juglindore, Azisë perëndimore dhe Afrikës veriore, duke u bërë kështu një fuqi e madhe në Euroazi dhe Afrikë gjatë fillimit të kohës së re. Perandoria Osmane arriti kulmin e fuqisë së saj në shekullin XVI, veçanërisht gjatë sundimit (1520–1566) të sulltan Sylejmanit të Madhërishëm. Ajo mbeti e fuqishme dhe pati ndikim të madh për dy shekuj, derisa dështime të rëndësishme si Lufta e madhe turke (1683–99) dhe Lufta ruso-turke (1768–74) e detyruan të heqë dorë nga territore strategjike në Evropë, duke sinjalizuar kështu humbjen e fuqisë ushtarake dhe pasurisë së dikurshme. Reforma e Tanzimatit e shekullit XIX, që kishte për qëllim modernizimin e shtetit osman, dëshmoi të jetë e papërshtatshme në shumicën e fushave dhe të ndalojë shpërbërjen e perandorisë.^[21] Në vitin 1876 u miratua kushtetuta osmane dhe u themelua parlamenti, i cili u pezullua nga sulltan Abdylhamidi II në vitin 1878, për tu rikthyer nga xhonturqit në vitin 1908. Po në atë vit, Bullgaria shpalli pavarësinë dhe Austro-Hungaria aneksoi Bosnjën dhe Hercegovinën. Lufta italo-turke (1911–1912) nxiti Lidhjen e Ballkanit për të filluar Luftërat Ballkanike (1912–1913), të cilat i shkaktuan Perandorisë Osmane humbjen e shumicës së territoreve të mbetura në Evropë dhe shkaktoi fillimin e pastrimit etnik më të madh ndaj myslimanëve osmanë në Gadishullin Ballkanik që nga Lufta ruso-turke (1877-1878), duke rezultuar në shpërngulje masive të myslimanëve në drejtim të Azisë së Vogël. Zhgënjimet nga këto humbje sollën në grushtin e shtetit osman të viti 1913, ku vendi u vendos nën kontrollin e tre pashallarëve, të cilët vendosën t'i bashkohen Fuqive qendrore në Luftën e Parë Botërore (1914–1918), të cilët në fund të fundit u mundën nga Fuqitë aleate. Pas luftës, konglomerati i territoreve dhe popujve që formonin Perandorinë Osmane u shpërbë në disa shtete të reja.^[22]

Lufta turke për pavarësi (1919–1922), e nisur nga Mustafa Qemal Ataturku dhe kolegët e tij kundra Fuqive Aleate pushtuese, rezultoi në heqjen e monarkisë në vitin 1922 dhe themelimin e Republikës së Turqisë në vitin 1923, ku si kryetar i parë u zgjodh Ataturku.^[23]

Turqia është anëtare e Organizatës së Kombeve të Bashkuara, një anëtare e hershme e NATO-s dhe anëtare themeluese e OECD-ës, OSCE-së, G-20-s dhe Organizatës së Bashkëpunimit Islam. Pasi u bë një nga anëtaret e para të Këshillit të Evropës në vitin 1949, Turqia u bë një anëtare e asociuar e Bashkësisë Evropiane Ekonomike në vitin 1963, u anëtarësua në Bashkimin Doganor të Bashkimit Evropian në vitin 1995 dhe filloi negociatat e anëtarësimit me Bashkimin Evropian në vitin 2005.^[24] Ekonomia në rritje e Turqisë dhe nismat diplomatike të saj kanë çuar në njohjen e saj si fuqi rajonale.^[25][26][27]

1. ^ "Türkiye Cumhuriyeti Anayasası" (në turqisht). Asambleja e Madhe Kombëtare e Turqisë. Arkivuar nga origjinali më 1 korrik 2020. Marrë më 1 korrik 2020. 3. Madde: Devletin Bütünlüğü, Resmi Dili, Bayrağı, Milli Marşı ve Başkenti: Türkiye Devleti, ülkesi ve milletiyle bölünmez bir bütündür. Dili Türkçedir. Bayrağı, şekli kanununda belirtilen, beyaz ay yıldızlı al bayraktır. Milli marşı "İstiklal Marşı" dır. Başkenti Ankara'dır.
2. ^ "Mevzuat: Anayasa" (në turqisht). Ankara: Gjykata Kushtetuese e Turqisë. Arkivuar nga origjinali më 1 korrik 2020. Marrë më 1 korrik 2020.
3. ^ Ethnologue Languages of the World – Turkey
4. ^ "Turkish Constiution | Anayasa Mahkemesi". www.anayasa.gov.tr (në anglisht).
5. ^ "Surface water and surface water change" (në anglisht). Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD). Marrë më 11 tetor 2020.
6. ^ ^{a b} "The Results of Address Based Population Registration System, 2021" (në anglisht). Instituti i Statistikave të Turqisë. 4 shkurt 2022. Marrë më 7 shkurt 2022.
7. ^ ^{a b c d} "World Economic Outlook Database, April 2022". Imf. International Monetary Fund. Marrë më 7 maj 2022. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
8. ^ "Gini index (World Bank estimate) – Turkey" (në anglisht). World Bank. 2019. Marrë më 15 nëntor 2021.
9. ^ "2020 Human Development Report" (PDF) (në anglisht). United Nations Development Programme. 2020. Marrë më 15 dhjetor 2020.
10. ^ Zdanowski, Jerzy (2014). Middle Eastern Societies in the 20th Century (në anglisht). Cambridge Scholars Publishing. fq. 11. ISBN 978-1443869591. The Republic of Turkey lies on two continents. Approximately 97% of it is in Asia, in the geographical regions known as Asia Minor and the Armenian Upland. The remaining 3% of Turkey is in Europe, on the Balkan Peninsula.
11. ^ "Turkey" (në anglisht). The World Factbook, Central Intelligence Agency. Arkivuar nga origjinali më 20 shtator 2017. Marrë më 13 tetor 2016.
12. ^ National Geographic Atlas of the World (në anglisht) (bot. 7th). Washington, D.C.: National Geographic. 1999. ISBN 0-7922-7528-4. "Europe" (pp. 68–69); "Asia" (pp. 90–91): "A commonly accepted division between Asia and Europe ... is formed by the Ural Mountains, Ural River, Caspian Sea, Caucasus Mountains, and the Black Sea with its outlets, the Bosporus and Dardanelles."
13. ^ "The Political and Strategic Importance of Turkey". Bulletin of International News (në anglisht). Royal Institute of International Affairs. 4 nëntor 1939. fq. 3–11. JSTOR 25642612. Marrë më 29 dhjetor 2016.
14. ^ "Economic and Strategic Role of Turkey" (PDF) (në anglisht). House of Lords, Parlamenti i Mbretërisë së Bashkuar. 13 janar 2011.
15. ^ Stiner, Mary C.; Kuhn, Steven L.; Güleç, Erksin. "Early Upper Paleolithic shell beads at Üçağızlı Cave I (Turkey): Technology and the socioeconomic context of ornament life-histories". Journal of Human Evolution (në anglisht). 64 (5): 380–398. doi:10.1016/j.jhevol.2013.01.008. ISSN 0047-2484. PMID 23481346.
16. ^ Douglas Arthur Howard (2001). The History of Turkey (në anglisht). Greenwood Publishing Group. fq. xiv–xx. ISBN 978-0-313-30708-9. Marrë më 2 prill 2013.
17. ^ ^{a b} Sharon R. Steadman; Gregory McMahon (15 shtator 2011). The Oxford Handbook of Ancient Anatolia: (10,000–323 BC) (në anglisht). Oxford University Press. fq. 3–11, 37. ISBN 978-0-19-537614-2. Marrë më 23 mars 2013.
18. ^ Casson, Lionel (1977). "The Thracians" (PDF). The Metropolitan Museum of Art Bulletin (në anglisht). 35 (1): 2–6. doi:10.2307/3258667. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 3 maj 2019. Marrë më 10 janar 2017.
19. ^ David Noel Freedman; Allen C. Myers; Astrid Biles Beck (2000). Eerdmans Dictionary of the Bible (në anglisht). Wm. B. Eerdmans Publishing. fq. 61. ISBN 978-0-8028-2400-4. Marrë më 24 mars 2013.
20. ^ Mehmet Fuat Köprülü&Gary Leiser. The origins of the Ottoman Empire (në anglisht). fq. 33.
21. ^ "Ottoman/Turkish Visions of the Nation, 1860–1950" (në anglisht). Marrë më 18 shkurt 2015.
22. ^ Roderic H. Davison; Review "From Paris to Sèvres: The Partition of the Ottoman Empire at the Peace Conference of 1919–1920" by Paul C. Helmreich in Slavic Review, Vol. 34, No. 1 (Mar. 1975), pp. 186–187
23. ^ "Turkey, Mustafa Kemal and the Turkish War of Independence, 1919–23" (në anglisht). Encyclopædia Britannica. Marrë më 29 tetor 2007.
24. ^ "Chronology of Turkey-EU relations" (në anglisht). Turkish Secretariat of European Union Affairs. Arkivuar nga origjinali më 15 maj 2007. Marrë më 30 tetor 2006.
25. ^ "The Political Economy of Regional Power: Turkey" (PDF). giga-hamburg.de (në anglisht). Arkivuar nga origjinali (PDF) më 10 shkurt 2014. Marrë më 18 shkurt 2015.
26. ^ "Turkey: From regional to global player". dw.de (në anglisht). Marrë më 18 shkurt 2015.
27. ^ "International Organisations". mfa.gov.tr (në anglisht). Marrë më 10 shtator 2014.