Azerbaycan tarihi

Azerbaycan tarihi
Antik Çağlar Karaz kültürü Albanya Devleti Ahameniler İmparatorluğu Seleukos İmparatorluğu Atropatena Sasani İmparatorluğu
Orta Çağ Emevîler Abbâsîler Şirvanşahlar Devleti Selçuklu Hanedanı İldenizliler Karakoyunlular
Yeni Çağ Akkoyunlular Safevî Devleti Afşar Hanedanı Hanlıklar Bakü Hanlığı Karabağ Hanlığı Nahçıvan Hanlığı Revan Hanlığı Gence Hanlığı Kuba Hanlığı Kaçar Hanedanı Rus egemenliği
20. Yüzyıl Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti Transkafkasya SFSC Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Azerbaycan Millî Hükûmeti SSCB'nin dağılması Azerbaycan Cumhuriyeti Karabağ Savaşı
Diğer Konular Anayasa Ekonomik Askeri Sosyal
g t d

Azerbaycan, Avrasya'nın Kafkasya bölgesinde bir ülke. Doğuda Hazar Denizi, kuzeyde Rusya'nın Dağıstan bölgesi, kuzeybatıda Gürcistan, güneybatıda Ermenistan ve Türkiye ve güneyde İran ile sınırlıdır. Azerbaycan Cumhuriyet'nin yaklaşık 10 milyona yaklaşan nüfusunu bir Türk etnik grubu olan Azerbaycanlılar ve çeşitli diğer etnik gruplar oluşturmaktadır.

Azerbaycan'ın 11. yüzyılda Büyük Selçuklu İmparatorluğu'na katılması, Azerbaycan halkının şekillenmesinde önemli rol oynar.^[1]

11. yüzyılın başlarında bölge, o zamanlar bir Türkmen etnik adını benimseyen Orta Asya'dan gelen Oğuz Türklerinin dalgaları tarafından yavaş yavaş işgal ediliyordu. Bu Türk hanedanlarının ilki 1067 yılında Azerbaycan'ı işgal eden Selçuklu İmparatorluğu'dur..^[1][2]

Bölge hanedanlarından biri olan Şirvanşahlar, Timurlu Devleti çatısı altında bir devlet haline geldikten sonra Altın Orda Devleti'ne karşı savaşta Timurlular'a yardım etmişlerdir. Timur'un ölümünden sonra bölgede iki bağımsız ve rakip Türk devleti ortaya çıktı: Kara Koyunlu ve Ak Koyunlular Azerice konuşan^[3][4] Türk boylarının bir konfedere devletiydi. Şirvanşahlar ise bu süreçte yeniden bağımsız hale gelerek yerel yönetimlerini güçlendirdiler.

Safevi hükümdarlarının ana dili Azerice idi, devletin yıkılışına kadar Safevi sarayında konuşuldu.^[5] · ^[6] · Devletin feodal beyleri Azerice konuşan Kızılbaş aşiretlerinden oluşuyordu. ve devlet yönetiminde üstünlük onlardaydı. benzer şekilde Safevilerin devlet ordusunu oluşturdular.^[7] · ^[8] · ^[9]

Safevilerden sonra bölge Afşar hanedanı tarafından yönetildi. Nadir Şah'ın (h. 1736-1747) ölümünden sonra, onun eski tebaasının çoğu istikrarsızlığın patlamasından çıkar sağladı. Azerbaycanda çeşitli yarı bağımsız biçimlerine sahip çok sayıda kendi kendini yöneten Azerbaycan hanlıklar^[10] ortaya çıktı. Hanlıklar, Orta Asya ve Batı arasındaki uluslararası ticaret yolları aracılığıyla kendi işlerini kontrol ediyorlardı.

1813 ve 1828 yıllarındaki Rus-İran Savaşları sonrasında, Rus İmparatorluğu'nun baskısıyla Kaçar İmparatorluğu tüm Kafkas topraklarını terk etmek zorunda kaldı ve 1813 yılındaki Gülistan ve 1828 yılındaki Türkmençay anlaşmaları ile Çarlık Rusyası ve İran Kaçarı arasındaki sınır kesinleşmiş oldu.^[11][12] Aras Nehri'nin kuzeyindeki bölge, aralarında çağdaş Azerbaycan Cumhuriyeti'nin toprakları da dahil olmak üzere, 19. yüzyılda Rusya tarafından işgal edilene kadar İran egemenliğindeydi.^{[13][14][15][16][17][18]} Türkmençay Antlaşması sonucunda Kaçar İranı, Erivan Hanlığı, Nahçıvan Hanlığı ve Talış Hanlığı'ndan geri kalan topraklar ve günümüz Azerbaycan Cumhuriyeti topraklarının İran hakimiyetinde kalan son toprak parçaları üzerindeki Rus egemenliğini tanıdı.^[19]

Kafkasya'da 80 yıldan uzun süren Rus İmparatorluğu egemenliğinden sonra, 1918'de Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti kuruldu. Önde gelen Müsavat partisinin siyasi nedenlerle^[20][21] kabul ettiği "Azerbaycan" adı, 1918'de Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti'nin kurulmasından önce, yalnızca çağdaş kuzeybatı İranına bitişik bölgeyi tanımlamak için kullanılırdı.^[22][23][24] Devlet 1920'de Sovyet kuvvetleri tarafından işgal edildi ve 1991'de Sovyetler Birliği'nin çöküşüne kadar Sovyet egemenliği altında kaldı ve bu tarihten sonra modern Cumhuriyet kuruldu.

1. ^ ^{a b} Swietochowski, Tadeusz (1985). Russian Azerbaijan, 1905–1920: The Shaping of a National Identity in a Muslim Community. Cambridge University Press. p. 1.
2. ^ Barthold, V.V. Sochineniya; p. 558: "Whatever the former significance of the Oghuz people in Eastern Asia, after the events of the 8th and 9th centuries, it focuses more and more on the West, on the border of the Pre-Asian cultural world, which was destined to be invaded by the Oghuz people in the 11th century, or, as they were called only in the west, by the Turkmen."
3. ^ M. Behramnejad, «Karakoyunlular, Akkoyunlular: İran ve Anadoluda Türkmen Hanedanları», s. 14: Karakoyunlu ve Akkoyunlu Türkmenlerinin bölgedeki hakimiyetleri sonucunda birçok Türkmen aşiret bölgeye yerleşmiş, bunların bakiyeleri tarafından İran'da Safevî Devleti teşkil edilmiştir. Bugün Doğu Anadolu'nun bir kısmında başta Iğdır, Kars, İran ve Azerbaycan'da kullanılan Azerice denilen doğu Oğuz veya Türkmen lehçesi bunlardan bize kalan önemli miraslardır.
4. ^ M. Faruk Sümer, «Kara Koyunlular», s. VIII: Karakoyunlular Anadolu'dan İran'a vuku bulan bu siyasi göç hareketlerinin müsebbibi oldukları gibi, aynı zamanda İran'da yeniden Türkmen hâkimiyetinin başlamasının ve bununla alâkah olarak da Azerbaycan'ın kat'i bir surette Türkleşmesini temin edecek yeni bir iskan hareketinin ilk âmili de olmuşlardır. Bu sözlerden de anlaşlıacağı üzere, onların konuştukları Türkçe, tabil bugün Azeri lehçesi denilen doğ Oguz veya Türkmen lehçesi idi. Karakoyunlu hükümdarlarından Cihan Şah'ın Azeri edebiyatının mümessillerinden biri oldugu bugün kat'i olarak anlaşılmıştır.
5. ^ Price, Massoume (2005). Iran's Diverse Peoples: A Reference Sourcebook. ABC-CLIO. p. 66. 978-1-57607-993-5. "The Shah was a native Turkic speaker and wrote poetry in the Azerbaijani language."
6. ^ «Mission to the Lord Sophy of Persia, (1539- 1542) / Michele Membré ; translated with introduction and notes by A.H. Morton», p. 10-11
7. ^ David Blow. Shah Abbas: The Ruthless King Who Became an Iranian Legend. — С. 165. The primary court language remained Turkish. But it was not the Turkish of Istambul. It was a Turkish dialect, the dialect of the Qizilbash Turkomans, which is still spoken today in the province of Azerbaijan, in north-western Iran.
8. ^ Willem Floor, Hasan Javadi, The Role of Azerbaijani Turkish in Safavid Iran. Оригинальный текст (англ.) During the Safavid period Azerbaijani Turkish, or, as it was also referred to at that time, Qizilbash Turkish, occupied an important place in society, and it was spoken both at court and by the common people... Throughout the Safavid period there were two constants to Azerbaijani Turkish as a spoken language in Iran. First, it was and remained the official language of the royal court during the entire Safavid period. Second, the language remained the spoken language of the Turkic Qizilbash tribes and was also spoken in the army.
9. ^ Roger Savory (2007). Iran Under the Safavids. Cambridge University Press. p. 213. 978-0-521-04251-2. qizilbash normally spoke Azari brand of Turkish at court, as did the Safavid shahs themselves; lack of familiarity with the Persian language may have contributed to the decline from the pure classical standards of former times
10. ^ Avery, Peter; Hambly, Gavin (1991). The Cambridge History of Iran. Cambridge University Press. p. 126. Agha Muhammad Khan could now turn to the restoration of the outlying provinces of the Safavid kingdom. Returning to Tehran in the spring of 1795, he assembled a force of some 60,000 cavalries and infantry and in Shawwal Dhul-Qa'da/May, set off for Azarbaijan, intending to conquer the country between the rivers Aras and Kura, formerly under Safavid control. This region comprised a number of khanates of which the most important was Qarabagh, with its capital at Shusha; Ganja, with its capital of the same name; Shirvan across the Kura, with its capital at Shamakhi; and to the north-west, on both banks of the Kura, Christian Georgia (Gurjistan), with its capital at Tiflis.
11. ^ Russia: A History: Sixth Edition. Lippincott. 1968. s. 267. 
12. ^ Boundary Politics and International Boundaries of Iran: A Study of the Origin, Evolution, and Implications of the Boundaries of Modern Iran with Its 15 Neighbors in the Middle East by a Number of Renowned Experts in the Field. Universal. 2007. s. 372. ISBN 978-1-58112-933-5. 
13. ^ Russia and Azerbaijan: A Borderland in Transition. Columbia University Press. 1995. ss. 69, 133. ISBN 978-0-231-07068-3. 11 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Haziran 2020. 
14. ^ The newly independent states of Eurasia: handbook of former Soviet republics. Greenwood Publishing Group. 1997. s. 98. ISBN 978-0-89774-940-4. 12 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Haziran 2020. 
15. ^ Energy and conflict in Central Asia and the Caucasus. Rowman & Littlefield. 2000. s. 181. ISBN 978-0-7425-0063-1. 12 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Haziran 2020. 
16. ^ Russia and Iran in the great game: travelogues and orientalism. reprint. Taylor & Francis. 2010. s. 6. ISBN 978-0-415-78153-4. 11 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Haziran 2020. 
17. ^ The Great Ottoman-Turkish Civilisation. University of Michigan. 2000. ISBN 978-975-6782-18-7. 12 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Haziran 2020. 
18. ^ Tournament of Shadows: The Great Game and the Race for Empire in Central Asia. Basic Books. 2006. s. 66. ISBN 978-0-465-04576-1. ^{[ölü/kırık bağlantı]}
19. ^ Timothy C. Dowling Russia at War: From the Mongol Conquest to Afghanistan, Chechnya, and Beyond 25 Şubat 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. pp 728–729 ABC-CLIO, 2 dec. 2014 1598849484
20. ^ National Identities in Soviet Historiography: The Rise of Nations Under Stalin. Routledge. 2015. s. 21. ISBN 978-1317596646. On May 27, the Democratic Republic of Azerbaijan (DRA) was declared with Ottoman military support. The rulers of the DRA refused to identify themselves as [Transcaucasian] Tatar, which they rightfully considered to be a Russian colonial definition. (...) Neighboring Iran did not welcome did not welcome the DRA's adoptation of the name of "Azerbaijan" for the country because it could also refer to Iranian Azerbaijan and implied a territorial claim. 
21. ^ Sochineniya, vol II/1. Moskova. 1963. s. 706. (...) whenever it is necessary to choose a name that will encompass all regions of the republic of Azerbaijan, name Arran can be chosen. But the term Azerbaijan was chosen because when the Azerbaijan republic was created, it was assumed that this and the Persian Azerbaijan will be one entity, because the population of both has a big similarity. On this basis, the word Azerbaijan was chosen. Of course right now when the word Azerbaijan is used, it has two meanings as Persian Azerbaijan and as a republic, its confusing and a question rises as to which Azerbaijan is talked about. 
22. ^ Azerbaijan: Ethnicity and the Struggle for Power in Iran. I.B.Tauris. 2000. s. 25. ISBN 9781860645549. 
23. ^ Troubled Waters: The Geopolitics of the Caspian Region. I.B. Tauris. 2003. s. 60. ISBN 978-1860649226. Until 1918, when the Musavat regime decided to name the newly independent state Azerbaijan, this designation had been used exclusively to identify the Iranian province of Azerbaijan. 
24. ^ Ethno-territorial conflict and coexistence in the caucasus, Central Asia and Fereydan: academisch proefschrift. Amsterdam: Amsterdam University Press. 2014. s. 356. ISBN 978-9048519286. The region to the north of the river Araxes was not called Azerbaijan prior to 1918, unlike the region in northwestern Iran that has been called since so long ago.