Back Ië beuna ACE Tsoenami Afrikaans Tsunami ALS Tsunami AN त्सूनामी ANP تسونامي Arabic تسونامي ARY ছুনামি Assamese Tsunami AST Sunami Azerbaijani
Tsunami [Japoncada liman dalgası anlamına gelen "津波" (つなみ) sözcüğünden] ya da dev dalga, okyanus ya da denizlerin tabanında oluşan deprem, gök taşı düşmesi,[1] deniz altındaki nükleer patlamalar,[1] yanardağ patlaması ve bunlara bağlı taban çökmesi, zemin kaymaları gibi tektonik olaylar sonucu denize geçen enerji nedeniyle oluşan uzun periyotlu deniz dalgalarıdır. Ayrıca kasırgalar da tsunamiye neden olabilir.[1] Önceleri tsunami dalgalarına gelgit dalgaları da denmiştir.[2] Tsunamilerin %80'i Pasifik Okyanusu'nda gerçekleşir.[3]
Yunan tarihçi Thukididis, tsunamilerin denizaltı depreminden kaynaklandığını Peleponnes Savaşı'nın Tarihi adlı kitabında öne sürdü.[4] Tukididis'in, bu öneriyi ileri süren ilk kişi olarak bilinmesine karşın[5][6] tsunaminin oluşumu hakkında 20. yüzyıla dek pek bir şey bilinmemekteydi. Konu, hâlâ araştırılmaktadır. İlk jeolojik, coğrafik ve oşinografik makaleler, tsunamileri "depremsel deniz dalgaları" olarak adlandırdı.
Tropikal kasırga gibi bazı hava koşulları, büyük alçak basınç alanlarını oluşturarak fırtına dalgalanması (İngilizce: storm surge) denilen fırtınalarda denizin çok yükselmesi olgusuyla meteotsunamilere neden olabilir. Meteotsunamiler de deniz seviyesini gelgit normalin birkaç metre üstünde çıkartabilir. Bu değişim, alçak basınç alanındaki düşük atmosfer basıncından kaynaklanır. Bu fırtına dalgalanması kıyıya erişince çevreyi suya boğarak tsunamiye benzetilebilirler.
Tsunami dalgaları olağan denizaltı akımlarına ya da deniz dalgalarına benzemez, çünkü dalga boyları çok daha uzundur.[7] Bir tsunami, başlangıçta hızla yükselen bir gelgite benzeyebilir.[8] Bu nedenle gelgit dalgası olarak adlandırılır -her ne kadar bu kullanım bilim toplulukları tarafından tercih edilmese de-; bu, gelgitler ve tsunamiler arasındaki nedensel ilişkinin yanlış anlaşılmasına neden olabilir.[9] Tsunamiler genel olarak dalga treni olarak adlandırılan dakikalar ve saatler arasında değişen periyotlardan oluşan bir dizi dalgadan oluşur.[10] Büyük olaylarla onlarca metrelik dalgalar oluşabilir. Tsunamilerin etkisi kıyı alanlarıyla sınırlı olsa da yıkıcı güçleri muazzam olabilir ve tüm okyanus havzalarını etkileyebilir. 2004 Hint Okyanusu tsunamisi, insanlık tarihinin en ölümcül doğal yıkımları arasındaydı, Hint Okyanusu'nu sınırlayan 14 ülkede en az 230.000 kişi öldü ya da kayboldu.
- ^ a b c "Arşivlenmiş kopya". 6 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mart 2016.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 6 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mart 2016.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 6 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mart 2016.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 6 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mart 2016.
- ^ Thucydides: “A History of the Peloponnesian War”, 3.89.1–4 5 Ekim 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ Smid, T. C. (1 Nisan 1970). "Konu 1". 'Tsunamis' in Greek Literature. Greece & Rome. 17 (2 bas.). ss. 100-104.
- ^ "NASA Finds Japan Tsunami Waves Merged, Doubling Power". 17 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mayıs 2020.
- ^ "Tsunami 101". 6 Nisan 2005 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mayıs 2020.
- ^ "'Tsunami' anlamı nedir ?". Yer ve Uzay Bilimleri, Vaşington Üniversitesi. 29 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mayıs 2020.
- ^ Fradin, Judith Bloom and Dennis Brindell. "Witness to Disaster: Tsunamis". Witness to Disaster. Washington, D.C. National Geographic Society. ss. 42-43. 16 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mayıs 2020.