Charu cha Zambia |
||||||
---|---|---|---|---|---|---|
|
||||||
Chiluso: "One Zambia, One Nation" |
||||||
Nyimbo: "Stand and Sing of Zambia, Proud and Free" |
||||||
Msumba Waboma kweneso Msumba Usani | Lusaka | |||||
Chiyowoyelo chaboma | English, Nyanja and Icibemba (Bemba) | |||||
Viyowoyelo vyakumanyikwa vyamuvigaŵa | List
|
|||||
Mitundu ya Ŵanthu (2010[1]) | List
|
|||||
Vipembezo | Christianity (official) | |||||
Mwenecharu | Zambian | |||||
Mtundu wa Boma | Unitary presidential republic | |||||
- | President | Hakainde Hichilema | ||||
- | Vice President | Mutale Nalumango | ||||
- | Speaker | Nelly Mutti | ||||
- | Chief Justice | Mumba Malila | ||||
Independence from the United Kingdom | ||||||
- | North-Western Rhodesia | 27 June 1890 | ||||
- | Barotziland-North-Western Rhodesia | 28 November 1899 | ||||
- | North-Eastern Rhodesia | 29 January 1900 | ||||
- | Amalgamation of Northern Rhodesia | 17 August 1911 | ||||
- | Federation of Rhodesia and Nyasaland | 1 August 1953 | ||||
- | Republic of Zambia | 24 October 1964 | ||||
- | Current constitution | 5 January 2016 | ||||
Ukulu wa Malo | ||||||
- | Malo | 752,617 km2[2] (38th) 290,587 sq mi |
||||
- | Maji (%) | 1 | ||||
Chiŵelengelo cha ŵanthu | ||||||
- | 2022 estimate | 19,610,769[3] (63rd) | ||||
- | Density | 26.1/km2 67.6/sq mi |
||||
GDP (PPP) | 2022 estimate | |||||
- | Total | $76.325 billion[4] (102nd) | ||||
- | Per capita | $3,803[4] (158th) | ||||
GDP (nominal) | 2022 estimate | |||||
- | Total | $27.02 billion[4] (112nd) | ||||
- | Per capita | $1,348[4] (160th) | ||||
Gini (2015) | 57.1[5] high |
|||||
HDI (2021) | 0.565[6] medium ·154th |
|||||
Ndalama | Zambian kwacha (ZMW ) |
|||||
Mtundu Wanyengo | CAT (UTC+2) | |||||
Kalembelo kasiku | dd/mm/yyyy | |||||
Woko la galimoto | left | |||||
Intaneti yacharu | .zm |
Zambia (Zambiya), mwalamulo Republic ya Zambia, ntcharu icho chilije nyanja icho chili pamphambano ya Central, Southern na East Africa,[7] nangauli kanandi ŵanthu ŵakuti chili kumwera kwa Africa ndipo chili pakatikati.[8]Charu ichi chili na vyaru nga ni Democratic Republic of the Congo kumpoto, Tanzania kumpoto ca kumafumiro gha dazi, Malawi kumafumiro gha dazi, Mozambique kumwera kwa kumafumiro gha dazi, Zimbabwe na Botswana kumwera, Namibia kumwera ca kumanjiliro gha dazi, na Angola kumanjiliro gha dazi. Msumba ukuru wa Zambia ni Lusaka. Ŵanthu awo ŵakukhala mu charu ichi ŵakukwana 20.1 miliyoni (2023) ndipo ŵakukhala chomene mu chigaŵa cha Lusaka kumwera na Copperbelt Province kumpoto.
Pakwamba ŵanthu ŵa ku Khoisan ndiwo ŵakakhalanga mu chigaŵa ichi. Ŵanthu ŵa ku Europe ŵakati ŵafika mu caru ici mu vyaka vya m'ma 1800, ŵanthu ŵa ku Britain ŵakamba kukhala mu vigaŵa ivyo vikaŵa na mafuko 73. Mu 1911, vyaru ivi vikasazgikana na kupanga Northern Rhodesia. Mu nyengo yose iyo charu ichi chikaŵa pasi pa muwuso wa Britain, boma la Zambia likalongozgekanga na ŵanthu awo ŵakimikika kufuma ku London.
Pa Okutobala 24, 1964, Zambia yikajiyimira pawekha ndipo nduna yikuru Kenneth Kaunda ndiyo wakaŵa pulezidenti wakwamba. Gulu la Kaunda la United National Independence Party (UNIP) likalutilira kuwusa kwambira mu 1964 m'paka mu 1991. Kaunda wakawovwira comene pa nkhani ya ndyali, ndipo wakakolerananga comene na boma la United States pakusanga nthowa zakumazgira nkhondo izo zikaŵa ku Southern Rhodesia (Zimbabwe), Angola, na Namibia.[9] Kufuma mu 1972 kufika mu 1991 Zambia yikaŵa chalo cha chipani chimoza na UNIP nga chipani chimoza pera cha ndyali pasi pa fundo yakuti "Zambia Yimoza, Charu Chimoza" icho chapangika na Kaunda. Mu 1991, Frederick Chiluba wa Social-Democratic Movement for Multi-Party Democracy ndiyo wakamusankhira Kaunda. Kufuma waka pa nyengo iyi, charu cha Zambia chili na vipani vinandi ndipo ŵanthu ŵanandi ŵakulutilira kusintha mazaza mwa mtende.
Mu Zambia muli vinthu vinandi ivyo vingawovwira ŵanthu kusanga vyakurya, vyakumera, makuni, maji ghawemi, na malo ghakukolerana.[10] In 2010, the World Bank named Zambia one of the world's fastest economically reformed countries.[11] Wupu wa Common Market for Eastern and Southern Africa (COMESA) uli ku Lusaka.